Review
چكيــده
با استفاده از روش كتابسنجي، وضعيت كلي كتابهاي ترجمه شده بر اساس متغيرهايي نظير: موضوع، زبان، نويسنده، كشوراصلي محل نشر، تجديد چاپ، نوع فعاليت ناشران، جنسيت و فعاليت مترجمان در زمينه‌هاي علوم پايه، مهندسي، كشاورزي، پزشكي بين سالهاي 1379-1370 در سطح كشور به تصوير كشيده است. همچنين سمت و سوي دانش انتقال يافته، ميزان حضور علمي‌كشورهاي مختلف در ايران و رابطه زمينه‌هاي موضوعي كتابهاي ترجمه شده با متغيرهايي نظير زبان و كشور در حوزه‌هاي مختلف مورد مطالعه قرار گرفته است. نتايج نشان مي‌دهدكه از كل 6677 عنوان كتاب مترجم در طول سالهاي مورد بررسي در رده موضوعي علوم 2484 عنوان، پزشكي 2206 عنوان، مهندسي 1568 عنوان و كشاورزي 419 عنوان كتاب ترجمه شده است. بيشترين كتابهاي ترجمه شده از زبان انگليسي با فراواني 2/87 درصد است. دو كشور انگلستان و آمريكا به ميزان 91/79 درصد در عرصه كتابهاي ترجمه شده حوزه‌هاي چهارگانه حضور داشتهاند.
كليد واژه‌ها: ترجمه، ترجمه‌هاي فارسي، مترجم، انتقال اطلاعات
مقـدمـه
كتاب به منزله يكي از مهمترين رسانه‌هاي ثبت و انتقال انديشه و دانش همواره از جايگاه والايي در تمدن و دانش بشري برخوردار بوده است. كتاب توانسته است مرزهاي زماني و جغرافيايي را پشت سر گذارد و در تاريخ جاري شود. نظر به اهميت فرهنگ مكتوب در تبادل فرهنگ و انديشه بين كشورهاي مختلف، كتابهاي ترجمه شده به زبانهاي ديگر مي‌تواند نقش محوري در شناساندن فرهنگها در سطح بين‌المللي داشته باشد. ترجمه درجهان امروز به عنوان عامل بسيار نيرومند برقرار كننده روابط فرهنگي بين ملل مختلف شناخته مي‌شود. ترجمه يكي از راههاي اشاعه علم و دانش در تاريخ بشر است. امروزه ترجمه از مهمترين وسايل ارتباط، انتقال و القاي افكار سازنده ملتها با يكديگر است. اكنون كه پيشرفت علم در تمام زمينه‌ها به سرعت در حال گسترش است و هرروز به تازه‌هاي بيشتري نايل مي‌شويم، ترجمه لازمه بهبود زندگي اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي و صنعتي كشور ما و همگامي با ملتهاي پيشرو در زمينه علم، ادب، صنعت و بهره‌گيري از تجارب آنان در اين رشته‌هاست. ترجمه را مي‌توان از قديمي‌ترين اشكال روابط انساني به شمار آورد كه در مجموع همواره در جهت تفاهم بشري عمل كرده است (عبدالغني حسن،1376). كشور كهنسال ما، ايران، به عنوان مهد يكي از قديمي‌ترين تمدنهاي تاريخي در دوران اوج خود سهم بزرگي در پيشرفت علوم و فنون از طريق ترجمه داشته است. بسياري از دانشمندان غربي به اين واقعيت معترفند كه پيشتازان دنياي صنعتي غرب به شدت تحت تأثير افكار دانشمندان ايراني مسلمان بوده‌اند (بيگلو، 1376).
كالون[4](به نقل از:Freeman,2002) ترجمه را جنبه‌اي از ارتباط بين زبانهاي مختلف مي‌داند. زبان عامل ارتباط است اما اگر زبان قابل فهم و استفاده نباشد، يعني اطلاعات به زبان ديگري غير از زبان مادري باشد به مانع تبديل خواهد شد. در نتيجه زبان و عدم تسلط به زبان، مانع انتقال اطلاعات مي‌شود.در دنياي امروز ترجمه يكي از عوامل مؤثر در انتقال مفاهيم و فرهنگ يك زبان به زبان ديگر به شمار مي‌رود. بي‌گمان پرداختن به امر ترجمه كتاب به عنوان يكي از مهمترين ابزار داد و ستد فرهنگي مي‌تواند در رفع برخي كاستيها و انتقال انديشه، دانش و بينش مؤثر باشد (داورپناه، 1382). در يك جهان آرماني انتشار كتابهاي ترجمه شده نه تنها به روشنفكري و زيبايي هر جامعه درجهان‌كمك مي‌كند، بلكه به عنوان يك منبع مهم فرهنگي براي كل جهان محسوب مي‌شود. ناشرين كتابهاي مترجم در هرگوشه‌اي از جهان از طريق شبكه تبادل اطلاعات و بازار جهاني، كتابهاي خود را كه در ديگر كشورها ترجمه و منتشر شده است رديابي مي‌كنند، زيرا ناشرين"كتابهاي ترجمه شده"را يكي از روزنه‌هاي تبادل و انتقال اطلاعاتمي‌دانند (Abel, 1993). ترجمه نوعي روند و تبادل رفت و برگشت انديشه و فرهنگ است، بدين معنا كه از طريق ترجمه، فرهنگ يك قوم به اقوام ديگر و فرهنگهاي بيگانه به فرهنگ خودي معرفي مي‌شود. به عبارت ديگر، ترجمه در يك حركت دو جانبه پلي بر انتقال مفاهيم فرهنگي بين دو زبان است.كَت فورد[5]، نايدا[6]، استاينر[7] و كرونيل، ترجمه را بحث مهمي‌درباره زبان و هويت فرهنگي مي‌دانند و نقش ترجمه و مترجمين را در حفظ و نگهداري و ارتقاي تنوع فرهنگي و زباني ضروري مي‌دانند. ترجمه‌ها به ويژه كتابهاي مترجم توليدات با ارزشي هستند كه نه تنها مي‌توانند دانش افراد را افزايش دهند بلكه ابزار مهمي براي درك افراد از فرهنگهاي يكديگر است. در اين ميان كتابهاي ترجمه شده به عنوان يكي از مهمترين ابزارهاي تبادلات فرهنگي بين كشورها محسوب مي‌شوند(Biamonte, 2002).
جهاني‌شدن يكي از مهمترين جنبه‌هاي ترجمه است. ترجمه، فرهنگها را به هم نزديك مي‌كند و كليد فهم و درك براي جهاني‌شدن و تبادل فرهنگي مي‌شود. نظريه جهاني‌سازي و همسان‌سازي تحقيقات فرهنگي، ترجمه را به ابزاري قوي در ايجاد و انتقال ارزشهاي فرهنگي مبدل ساخته است. به اين علت است كه ديگر نمي‌توانيم ترجمه را به عنوان مجموعه‌اي از فرآيندهاي فني خالي از ارزش تلقي كنيم. نيكو( Nico, 2004 ) معتقد است بين ترجمه و جهاني‌شدن به دلايل زير ارتباط وجود دارد:
- جهاني‌شدن تأثير زيادي در زندگي و فرهنگ انسانها دارد.
- جهاني‌شدن تأثير زيادي در آثار مترجمان دارد.
- تغيير كلمات و واژه‌هاي خارجي يا بيگانه در نتيجه جهاني‌شدن مي‌باشد.
- جهاني‌شدن باعث درك و قابل فهم‌شدن آداب و رسوم ملل ديگر كه براي خواننده قبلاً ناآشنا بوده است، مي‌شود.
ترجمه‌كردن تلويحاً ايجاد خطوط ميان فرهنگ و زبان را بيان مي‌كند، يك متن را از شكلي خاص به شكل خاص ديگري منتقل مي‌كند، آثار را از يك شبكه به شبكه ديگر انتقال مي‌دهد و ردپاي انتقال معاني را از يك بافت اجتماعي، فرهنگي به بافت ديگر رديابي مي‌كند ( Zalce, 2001 ). امروزه برابر پژوهشهاي به عمل آمده سهم ايرانيان در عرصه بين المللي توليد اطلاعات علمي‌و فني بسيار اندك است. نظر به اطلاعات ناكافي توليد شده بومي و نياز به بهره‌گيري از منابع اطلاعاتي موجود در جهان توسط متخصصان براي گام‌برداشتن در جهت توسعه ضروري است( داورپناه، 1382). از اين‌رو سنجش كتابهاي ترجمه شده مي‌تواند مبنايي مناسب براي شناخت وضعيت بخشي از دانش و كشفهاي علمي‌انتقال يافته از فرهنگ و اجتماعات مختلف محسوب شود. بنابراين مسئله اساسي مورد نظر در اين پژوهش آن است كه تصوير كلي دانش انتقال يافته به كشور از طريق كتابهاي ترجمه شده براساس متغيرهايي نظير: موضوع، زبان، نويسنده، كشور اصلي محل نشر، تجديد چاپ، نوع فعاليت ناشران، جنسيت و فعاليت مترجمان در حوزه‌هاي علوم، مهندسي، كشاورزي و پزشكي به چه صورت است.
هدفها:
هدف كلي
هدف كلي اين تحقيق تعيين وضعيت كلي كتابهاي ترجمه شده در زمينه‌هاي علوم، مهندسي، كشاورزي، پزشكي بين سالهاي 1379-1370 مي‌باشد.
هدفهاي جزئي
- تعيين اينكه مترجمان بيشتر در كدام زمينه موضوعي فعاليت دارند.
- تعيين دامنه موضوعي فعاليت ناشران داخلي درحوزه‌هاي مورد مطالعه.
- شناسايي نويسندگاني كه در حوزه‌هاي مورد مطالعه آثار آنان مورد توجه قرارگرفته است.
- تعيين نويسندگان پربسامد هر يك از حوزه‌هاي مورد مطالعه.
- تعيين روند رشد انتشار كتابهاي ترجمه شده در حوزه‌هاي مورد مطالعه طي سالهاي مختلف.
- تعيين گرايشهاي موضوعي‌كتابهاي ترجمه شده در هر يك از حوزه‌هاي مورد مطالعه در سالهاي 1379-1370.
- تعيين ميزان نياز جامعه استفاده‌كننده به كتابهاي ترجمه شده حوزه‌هاي مورد مطالعه بر اساستعداد دفعات چاپ.
- تعيين چگونگي توزيع زبان و كشور اصلي محل نشر كتابهاي مترجم.
سؤالات تحقيق:
1.توزيع موضوعي‌كتابهاي ترجمه شده درحوزه‌هاي علوم، مهندسي، كشاورزي و پزشكي چگونه است ؟
2.فعاليت ناشران داخلي در حوزه‌هاي مورد مطالعه چگونه است؟
3.كتابهاي ترجمه شده حوزه‌هاي مختلف از لحاظ فراواني تجديد چاپ چه وضعيتي دارند؟
4. فعاليت مترجمان از لحاظ كار ترجمه ( فردي، گروهي) و جنسيت چگونه است؟
5.بين ميزان انتشار كتابهاي ترجمه شده طي سالهاي مختلف در حوزه‌هاي مورد مطالعه چه تفاوتي وجود دارد؟
6.توزيع جغرافيايي محل اصلي نشر كتابهاي ترجمه شده چگونه است؟
7.در هر يك از حوزه‌هاي مورد مطالعه, كتابهاي ترجمه شده بيشتر از كدام زبانها است؟
8.در هر يك از حوزه‌هاي مورد مطالعه كتابهاي كدام نويسندگان بيشتر ترجمه شده است؟
پيشينة پژوهش:
فريدون بدره‌اي (1350 ) فهرست ترجمه‌هاي فارسي از سال 1345 تا پايان 1349 را در غالب پايان نامه كارشناسي ارشد تدوين كرده است. ترجمه‌هايي كه در آن دوره به چاپ رسيده بود در جمع 1492 عنوان كتاب است كه 100 عنوان آن تجديد چاپ و 44 عنوان آن تجديد ترجمه بوده است.
دياني(1367) در تحقيقي به بررسي وضعيت انتشارات دانشگاههاي ايران ( اصفهان، اهواز،تبريز، شيراز و مشهد) در سالهاي 1365-1340 پرداخته است. نتايج حاصله نشان مي‌دهد از 700 عنوان كتابي كه اين دانشگاهها منتشر كرده‌اند،162عنوان ترجمه بوده است. در اين ميان دانشگاه تبريز با اختصاص 38% از انتشارات خود به كتابهاي ترجمه شده بين دو تا چهار برابر ساير دانشگاهها كتابهاي ترجمه شده منتشركرده است. همچنين در مقابل 158 عنوان كتاب ترجمه شده توسط مردان، 4كتاب توسط زنان ترجمه شده است.
ميرحسيني( 1366) در پژوهشي به سير موضوعي در داستانهاي كودكان و نوجوانان ترجمه شده طي سالهاي 1365-1357پرداخته است. نتايج پژوهش حـاكي از آن است كه در طي دوره فوق مردان با تعداد 182مترجم (1/68%) و زنان با تعداد 44مترجم (5/16%) در توليدكتابهاي ترجمه شده فعاليت داشتهاند. 249 مترجم3/93% بين 1تا5 كتاب، 15مترجم6/5% بين5تا10كتاب و 3مترجم1/1% كتاب را ترجمه كرده‌اند. پركارترين مترجم با 14 اثر و پركارترين ناشر با 39 اثر و حوزه‌هاي اروپاي غربي و شمالي بالاترين درصد ترجمه را به خود اختصاص داده‌اند. در اين حوزه بيشترين آثار ترجمه متعلق به آلمان و در حوزه آسيا بيشترين ترجمه‌ها متعلق به كشور چين است.
بنياد پژوهشهاي اسلامي‌آستان قدس رضوي (1380) فهرست كتابهاي فارسي شده چاپي از آغاز تا سال 1377 را در چهار جلد تهيه و منتشر كرده است. اين فهرست، منبع اساسي و مفيدي براي پژوهش تاريخي در زمينه ترجمه است.
رنجبر(1380) وضعيت كتابهاي منتشر شده در ايران از سال 1357 تا پايان سال 1378 را مورد مطالعه قرار داده است. يافته‌هاي پژوهش وي نشان داده است كه طي سالهاي مورد بررسي همواره بيشترين درصد كتابهاي منتشر شده مربوط به حوزه دين بوده‌است و حوزه كليات كمترين فراواني را داشته است. در طول دو دهه نشر كتاب 1/26% به كتابهاي ترجمه شده اختصاص داشته است. در ميان كتابهاي ترجمه شده در دهه اوّل پس از پيروزي انقلاب اسلامي موضوعات ادبيات و دين بيشترين فراواني را داشته و موضوعات زبان، علوم و رياضيات پايين‌ترين فراواني را داشته است. در سالهاي 1376 تا 1379 آمار ترجمه كتاب افزايش داشته است و چاپ مجدد كتاب در سالهاي 1371 و 1372 كاهش يافته ولي از سال 1373 تا پايان دهه 70 سير صعودي داشته است.
داورپناه ( 1382) در پژوهشي به مطالعه سير موضوعي و وضعيت كتابهاي مترجم در حوزه‌هاي علوم انساني و اجتماعي پس از انقلاب اسلامي‌ايران ( 1380-1357) پرداخته است. در اين پژوهش با استفاده از روش كتابسنجي وضعيت كلي كتابهاي مترجم بر اساس متغيرهايي نظير: موضوع، زبان، نويسنده، كشور محل نشر، نوع فعاليت و جنسيت مترجمان و فعاليت ناشران داخلي در حوزه‌هاي علوم انساني و اجتماعي در سطح كشور به تصوير كشيده شده است. همچنين سمت و سوي دانش انتقال يافته، ميزان حضور علمي‌كشورهاي مختلف در ايران و رابطه زمينه‌هاي موضوعي كتابهاي ترجمه شده با متغيرهايي نظير زبان و كشور در حوزه‌هاي مختلف مورد مطالعه قرار گرفته است. نتايج پژوهش نشان دهنده آن است كه بيشترين كتابهاي ترجمه شده به سه حوزه موضوعي فلسفه و دين، علوم اجتماعي و تاريخ اختصاص دارد. حدود 71 درصد از كتابها از زبان انگليسي ترجمه شده‌اند. دو كشور آمريكا و انگلستان به ميزان03/69 درصد در عرصه كتابهاي ترجمه شده حوزه علوم انساني و اجتماعي حضور داشتهاند.
در ساير كشورها كتابهاي ترجمه شده از ديدگاههاي مختلفي مورد بررسي قرارگرفته كه به برخي از آنها در زير اشاره شده است.
وايت (White, 1993) در پژوهشي به بررسي ويژگيهاي كتابهاي ترجمه شده پرداخته است. متغيرهاي مورد نظر اين پژوهش، زبان اصلي، موضوع، مصوران، نويسندگان، ناشران و مترجمان بوده است. وي 308 عنوان كتاب ترجمه شده را به 25 زبان زنده دنيا كه طي سالهاي 1995- 1990 نگارش يافته مورد مطالعه قرار داده است. يافته‌هاي اين پژوهش نشان مي‌دهد زبانهاي مبدأ كه بيشتر ترجمه شده‌اند، آلماني، فرانسوي، ژاپني و سوئدي است.67 % اين كتابها به اين 4 زبان ترجمه شده است. همچنين يافته‌هاي پژوهش بيانگر افزايش نشر كتابهاي تصويري ترجمه شده، رشد نشر ترجمه‌هاي ژاپني و رشد كتابهاي شعر ترجمه شده در سال 1992 مي‌باشد.
هال (Hale, 1998) در پژوهشي به بررسي استراتژي نشر در اروپا در سالهاي 1991-1990 پرداخته است. متغيرهاي مورد نظر اين پژوهش زبان، محل نشر اصلي و موضوع مي‌باشد. نتايج اين پژوهش نشان مي‌دهد كه در اين سالها از كل كتابهاي منتشر شده در بريتانيا 3%، آلمان 14%، پرتغال 44%، ايتاليا 26%، اسپانيا 24% و فرانسه 18% ترجمه بوده است. موضوعات مورد ترجمه در انگلستان موضوع علوم اجتماعي19%، در بلژيك موضوع علوم و تكنولوژي 6% و كتابهاي كودكان 44% بوده است. بيشترين كتابهاي ترجمه شده از زبان انگليسي، فرانسوي و آلماني بوده است. همچنين محل اصلي نشر كتابهاي ترجمه شده دو كشور انگلستان و آمريكا بوده است.
بث (Beth, 2001) در پژوهشي با استفاده از نمايه‌نامه مترجم يونسكو كتابهاي ترجمه شده بين سالهاي 1970 – 1934 را بررسي كرده و بيان مي‌كند كه بعضي از ترجمه‌هاي انگليسي كه بين اين سالها انجام شده براي حفظ هويت فرهنگي بوده است. يافته‌هاي اين پژوهش نشان مي‌دهد كه در اروپاي غربي رشد ترجمه‌ها بيشتر بوده است؛ مثلاً در فرانسه 8% تا 12%، ايتاليا 25 % و آلمان 14 % بوده است. ميزان كتابهاي مترجم در كشور مكزيك بالاترين رشد را داشته است زيرا اين كشور از نظر جغرافيايي نزديك به آمريكا است و ارتباطات ويژه‌اي با شركتهاي آمريكايي دارد.
اجاركو(Ejarque, 1999) در تحقيقي به بررسي انتشار كتب در موضوع قلب در اسپانيا بين سالهاي 1997-1988 پرداخته است. متغيير مورد بررسي دراين پژوهش زبان بوده است. بررسيهاي وي نشان مي‌دهد از 565 عنوان منتشر شده 54/20 درصد كتابهاي ترجمه شده مي‌باشد و بيشترين كتابهاي ترجمه شده از زبان انگليسي با 46/79 درصد و آلماني با 66/14درصد مي‌باشد.
برنر (, 2003Berener) درتحقيقي با استفاده از نمايه مترجم به بررسي زبان اصلي ترجمه‌ها بين سالهاي 1996 تا 1976 پرداخته است. نتايج اين بررسي نشان مي‌دهد كه 9% به زبان انگليسي، 11% به زبان فرانسوي، 49% آلماني، 8% روسي و2% به زبان ايتاليايي و اسپانيايي انتشار يافته است. برنر مي‌نويسد مردم جهان با بيش از 6000 زبان صحبت مي‌كنند. يك محاسبه ساده نشان مي‌دهد كه فقط 7 زبان 84% انتشارات جهان را تشكيل مي‌دهد، در حالي كه 5993 زبان ديگر فقط 16% از انتشارات جهان را در بردارند. نتايج تحقيقات حاكي از آن است كه آلمان كشوري فعال در عرصه ترجمه است و پس از آن كشورهاي اسپانيا، فرانسه، ژاپن، آمريكا، كانادا و انگليس به ترتيب در رتبه‌هاي بعدي قرار دارند.
تريادي(2004،Tryadi) در تحقيقي وضعيت نشر در اندونزي بين سالهاي 1966تا 1996 را بررسي كرده است. نتايج اين تحقيق نشان مي‌دهد 60% از كتابهاي منتشر شده در اندونزي كتابهاي ترجمه شده است. كتابهاي ترجمه شده بيشتر از آثار نويسندگاني مانند سارتر، شكسپير،كاليداسا، تاگور و بسياري از بزرگان ادبي جهان صورت گرفته‌است.
روش و جامعه پژوهش
در تحقيق حاضر با استفاده از روش كتابسنجي منابع تعريف شده در جامعه پژوهش مورد مطالعه قرار گرفت. جامعه پژوهش در اين مطالعه كليه كتابهاي ترجمه شده منتشرشده بين سالهاي 1379-1370 در حوزه‌هاي علوم پايه، مهندسي، كشاورزي و پزشكي است كه در لوح فشرده كتابشناسي ملي فهرست شده است. در اين پژوهش از سطح جامعه آماري، نمونه‌گيري به عمل نيامد و تمامي6677 كتاب ترجمه شده شناسايي شده در حوزه‌هاي چهارگانه فوق مورد مطالعه قرار گرفته است.
ابزار و روش گردآوري داده‌ها
براي‌گردآوري داده‌ها، ابتدا بر اساس فيلد تاريخ و شماره رده‌بندي كنگره در آخرين ويرايش( پاييز 1381) لوح فشرده كتابشناسي ملي ايران كليه كتابهاي تأليفي و ترجمه شده ثبت شده در كتابشناسي ملي در حوزه‌هاي موضوعي‌موردنظر ( علوم، پزشكي،كشاورزي و تكنولوژي) مورد شناسايي قرار گرفت. سپس براساس مشاهده و بررسي، اطلاعات كتابشناختي كليه كتابهاي ترجمه شده، شناسايي و از لوح فشرده كتابشناسي ملي استخراج گرديد. چون لوح فشرده كتابشناسي ملي در قالب نرم‌افزار پارس آذرخش تهيه شده است و اين نرم‌افزار در سطح دانشگاه فردوسي مورد استفاده قرار نمي‌گيرد، بنابراين اطلاعات كليه فيلدهاي استخراج شده براي بررسي متغيرها به نرم‌افزار نوسا منتقل و در قالب پايگاه اطلاعاتي جداگانه‌اي ذخيره گرديد. در نهايت، 6677 ركورد براي مطالعه متغيرهاي مورد نظر پژوهش در پايگاه اطلاعاتي فوق ساماندهي شد. چون شناسايي نوع زبان و كشور اصلي محل نشر در كتابشناسي ملي ميسر نبود، بنابراين به منظور رديابي زبان و كشور اصلي محل نشر، فايل جداگانه‌اي براساس فيلدهاي پديدآور، عنوان، شماره رده‌بندي كنگره و عنوان اصلي تهيه و چاپ‌گيري شد. سپس اسامي‌كليه نويسندگان در پيوند با عنـــوان كتـــابشــــان در پايــــگاههاي اطلاعات كتابشناختيCD-MARC, Books in print, Lasercat, و وب ســـايـــت (www.amazon.com) وفهرستهاي پيوسته كتابخانه‌هاي ملي كشورهاي مختلف مورد جستجو قرار گرفت. براين اساس، زبان و كشور اصلي محل نشركتابهاي جامعه پژوهش شناسايي شد. در مراحل بعدي در پيوند با متغيرهاي تحقيق فايلهاي جداگانه‌اي تهيه شد و اسامي نويسندگان و تعداد كتابها، طبقات موضوعي و تعداد كتابهاي هر طبقه، اسامي‌ناشران و مترجمان و تعداد كتابها و حوزه موضوعي هر يك استخراج گرديد. بنابراين، مجموع 6677 ركورد پايگاه اطلاعاتي در فايلهاي متفاوت و تركيب فيلدهاي مختلف براي جمع‌آوري داده‌هاي پرسشهاي تحقيق آراسته شدند.
تجزيه و تحليل داده‌ها و ارائه يافته‌ها
در اين بخش داده‌هاي گردآوري شده در پيوند با پرسشهاي پژوهش و متغيرهايي مانند نويسنده، مترجم، زبان، موضوع، مناطق جغرافيايي، زمان انتشار، ناشر و تجديد چاپ با استفاده از آمار توصيفي و تحليلي، مورد تجزيه و تحليل قرار گرفته و يافته‌هاي پژوهش ارائه گرديده است.
توزيع موضوعي كتابهاي مترجم در حوزه‌هاي علوم، مهندسي، پزشكي و كشاورزي چگونه است؟
براي پاسخگويي به پرسش فوق تمامي موضوعات بر اساس رده‌ها و زير بخشهاي اصلي نظام طبقه‌بندي كنگره شمارش شد. پراكندگي موضوع كتابهاي مترجم در جدول شماره 1 نشان داده شده است.
جدول 1. توزيع فراواني موضوع كتابهاي مترجم بر اساس رده‌هاي
اصلي و فرعي نظام طبقه‌بندي كنگره
|
اصلي
فرعي
|
Q
|
R
|
S
|
T
|
|
فراواني
|
درصد
|
فراواني
|
درصد
|
فراواني
|
درصد
|
فراواني
|
درصد
|
|
-
|
198
|
8%
|
107
|
96/4%
|
87
|
76/20%
|
162
|
34/10%
|
|
A
|
984
|
6/39%
|
227
|
30/10%
|
-
|
-
|
238
|
17/15%
|
|
B
|
100
|
02/4%
|
73
|
30/3%
|
160
|
18/38%
|
-
|
-
|
|
C
|
313
|
60/12%
|
844
|
26/38%
|
-
|
-
|
33
|
10/2%
|
|
D
|
212
|
55/8%
|
142
|
50/6%
|
6
|
45/1%
|
40
|
55/2%
|
|
E
|
95
|
83/3%
|
23
|
04/1%
|
-
|
-
|
3
|
18/0%
|
|
F
|
-
|
-
|
21
|
95/0%
|
131
|
27/31%
|
2
|
12/0%
|
|
G
|
-
|
-
|
119
|
40/5%
|
-
|
-
|
7
|
52/0%
|
|
H
|
103
|
15/4%
|
-
|
-
|
30
|
15/7%
|
50
|
18/3%
|
|
I
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
|
J
|
-
|
-
|
182
|
25/8%
|
-
|
-
|
114
|
27/7%
|
|
K
|
66
|
60/2%
|
83
|
4%
|
5
|
19/1%
|
357
|
76/22%
|
|
L
|
127
|
11/5%
|
25
|
13/1%
|
-
|
-
|
70
|
46/4%
|
|
M
|
53
|
20/2%
|
154
|
99/6%
|
-
|
-
|
-
|
-
|
|
N
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
44
|
80/2%
|
|
O
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
|
P
|
180
|
25/7%
|
-
|
-
|
-
|
-
|
100
|
37/6%
|
|
Q
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
|
R
|
52
|
09/2%
|
-
|
-
|
-
|
-
|
53
|
38/3%
|
|
S
|
-
|
-
|
12
|
54/0%
|
-
|
-
|
109
|
95/6%
|
|
T
|
-
|
-
|
144
|
53/6%
|
-
|
-
|
89
|
67/5%
|
|
U
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
|
V
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
|
W
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
|
X
|
-
|
-
|
14
|
65/0%
|
-
|
-
|
97
|
18/6%
|
|
Y
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
|
Z
|
-
|
-
|
36
|
20/1%
|
-
|
-
|
-
|
-
|
|
جمع كل
|
2484
|
100%
|
2206
|
100%
|
419
|
100%
|
1568
|
100%
|
رده موضوعي علوم با 2/37%، پزشكي با 1/33% و مهندسي با 5/23% به ترتيب بيشترين فراواني را به خود اختصاصداده‌اند. طبقه موضوعي كشاورزي با2/6 درصد در پايين‌ترين مرتبه قرار گرفته است. بر اساس داده‌هاي جدول شماره 1 در طبقه اصلي علوم( Q ) بيشترين ترجمه‌ها به دو موضوع "رياضيات QA" (6/39%) و "فيزيك" QC (60/12%)و كمترين آن به "ميكرو‌بيولوژيQR" (09/2%)اختصاص يافته است. در طبقه اصلي پزشكيR) ) بيشترين ترجمه‌ها به موضوعات "پزشكي داخليRC" (6/38%) و "جنبه‌هاي همگاني پزشكي RA" (30/10%) و كمترين ترجمه‌ها را موضوع "دارو‌سازي RS" (54/0%)به خود اختصاص داده‌اند. در طبقه اصلي كشاورزي(S ) بيشترين ترجمه به موضوع "پرورش گياه SB" (18/38) و كمترين ترجمه‌ها به موضوع "شكار SK" (19/1%) مربوط است. در طبقه اصلي تكنولوژي ( T ) بيشترين ترجمه‌ها به موضوعات "مهندسي برق TK" (76/22%) و "مهندسي عمران TA" (17/15%) و كمترين ترجمه‌ها به موضوع "عمليات مهندسي TF" (12/0)اختصاص دارد.
فعاليت ناشران داخلي در حوزه‌هاي مورد مطالعه چگونه است؟
طي دهه 70 در مجموع 1505 ناشر در حوزه كتابهاي ترجمه شده فعاليت داشتهاند. توزيع فراواني ناشران فعال در انتشار كتابهاي مترجم در جدول شماره 2 ارائه شده است.
جدول 2. توزيع فراواني ناشران بر حسب تعداد انتشارات آنها
|
درصد
|
فراواني تعداد ناشران
|
طبقات تعداد انتشارات
|
|
95/92%
|
1399
|
10 – 1
|
|
45/3%
|
52
|
19 – 11
|
|
59/1%
|
24
|
30 – 20
|
|
45/0%
|
7
|
40 – 31
|
|
26/0%
|
4
|
50 – 41
|
|
3/1%
|
19
|
51 به بالا
|
|
100%
|
1505
|
جمع
|
به‌طوري كه در جدول شماره2 مشاهده مي‌شود تعداد 1399 ناشر (95/92%) 1 تا 10 عنوان كتاب ترجمه شده چاپ و منتشر كرده‌اند و تعداد 106 ناشر (05/7%) بيش از 10 كتاب ترجمه شده منتشركرده‌اند.
بر اساس داده‌هاي به دست آمده تعداد 54 ناشر فعال كه هر يك بيش از 20 عنوان كتاب مترجم را طي دوره مورد مطالعه به چاپ رسانده بودند در حوزه‌هاي چهارگانه شناسايي شدند. ناشراني مانند مركز نشر دانشگاهي، دانشگاه تهران، كانون نشر علوم، نشر و تبليغ بشري، مؤسسه فرهنگي و انتشاراتي، دانشگاه فردوسي مشهد، فاطمي، اميركبير،ناقوس و حيان به ترتيب از جمله ده ناشر برتري هستند كه بيشترين‌كتابهاي ترجمه شده را در حوزه‌هاي مورد مطالعه منتشر كرده‌اند.
بررسي توزيع جغرافيايي ناشران نشان داد تعداد 1184 (7/78%) از ناشران كشور در تهران و تعداد 321 (3/21%) از ناشران فعال در حوزه كتابهاي ترجمه شده در شهرستانها مستقر مي‌باشند.
كتابهاي ترجمه شده حوزه‌هاي مختلف از لحاظ فراواني تجديد چاپ چه وضعيتي دارند؟
نياز جامعه به كتاب باعث مي‌گردد كه برخي كتابها مورد تجديد چاپ قرار بگيرند. به طوري كه در جدول شماره3 مشاهده مي‌شود از مجموع 6677 عنوان كتاب ترجمه شده فقط 1671 عنوان (02/25%) مورد تجديد چاپ قرار گرفته است.
جدول 3. وضعيت كتابهاي ترجمه شده حوزه‌هاي مختلف از لحاظ تجديد چاپ
|
موضوعات
|
فراواني كتابهاي مترجم
|
فراواني تجديد چاپ
|
درصد
|
|
علوم (?)
|
2484
|
717
|
29%
|
|
پزشكي (?)
|
2206
|
434
|
20%
|
|
كشاورزي? (?)
|
419
|
78
|
19/.%
|
|
تكنولوژي (?)
|
1568
|
442
|
18/28%
|
|
جمع كل
|
6677
|
1671
(02/25%)
|
|
درطبقه موضوعي علوم 717 عنوان (29% )، تكنولوژي 442 عنوان (18/28%)، پزشكي 434 عنوان (20% ) و كشاورزي 78 عنوان( 19% ) كتاب ترجمه شده تجديد چاپ شده است. به علاوه نوبت چاپ كتابهاي مترجم تجديد چاپ شده مورد بررسي قرار گرفت. نتايج نشان داد كه كتابهاي مترجم مورد بررسي حداكثر تا 31 بار تجديد چاپ شده‌اند ولي 58 درصد كتابهاي تجديد چاپ شده در نوبت چاپ دوم قرار گرفته‌اند.
فعاليت مترجمان از لحاظ كار ترجمه (فردي، گروهي) و جنسيت مترجمان چگونه است؟
امروزه مترجم را به عنوان پديدآور و همكار نويسنده در خلق يك اثر جديد به شمار مي‌آورند. ويتيلو(Vitiello, 1987) معتقد است كه مترجمان پلي بين دانش بومي و منابع ترجمه شده هستند و براين نكته تأكيد دارد كه در ترجمه آثار مي‌بايستي به محتوا و مسائل فرهنگي و دلايل توجيهي ترجمه اثر توجه بيشتري مبذول گردد. مترجم با ترجمه‌كردن باعث انتقال فرهنگ مي‌گردد و انتقال فرهنگ در پيشرفت و باروري فكري و بلوغ عقلي هر ملت تأثير به سزايي دارد. پس در واقع ترجمه، نوعي نويسندگي است كه در آن انديشه از آن مترجم نيست و به اين دليل مترجم به اندازه نويسنده كه صاحب انديشه است نمي‌تواند در بيان آزادي انعطاف داشته باشد، لذا كارش از جهت كاربرد زبان محدودتر و دشوارتر است (خزاعيفر،1377).جدول شماره 4 چگونگي فعاليت مترجمان از لحاظ فردي يا گروهي را نشان مي‌دهد.
جدول 4. فعاليت مترجمان از لحاظ (فردي و گروهي)
|
موضوع
|
فعاليت فردي
|
فعاليت گروهي
|
جمع
|
|
فراواني
|
درصد
|
فراواني
|
درصد
|
فراواني
|
درصد
|
|
علوم(Q)
|
2035
|
9/81%
|
449
|
1/18%
|
2484
|
100%
|
|
پزشكي(R)
|
1365
|
9/61%
|
841
|
1/38%
|
2206
|
100%
|
|
كشاورزي (S)
|
234
|
8/55%
|
185
|
2/44%
|
419
|
100%
|
|
تكنولوژي(T)
|
1286
|
82%
|
282
|
18%
|
1568
|
100%
|
|
جمع كل
|
4921
|
(7/73%)
|
1756
|
(3/26%)
|
6677
|
(100%)
|
همان‌طوري‌كه داده‌هاي جدول شماره4 نشان مي‌دهد، 7/73 درصد از كتابهاي مترجم حوزه‌هاي چهارگانه مورد بررسي، حاصل فعاليت فردي و 3/26 درصد كتابهاي ترجمه شده حاصل فعاليت گروهي مترجمان است. بيشترين كتابهاي ترجمه شده به‌صورت فردي در طبقه موضوعي تكنولوژي با 82 درصد مي‌باشد، در همه حوزه‌ها وجه غالب با فعاليت فردي مترجمان است ولي در حوزه‌هاي كشاورزي و پزشكي به ترتيب با 2/44 درصد و 1/38 درصد گرايش بيشتري به انجام فعاليت گروهي مترجمان وجود دارد.
داده‌هاي جدول شماره 5 نشان مي‌دهد تعداد 8433 مترجم درطي دهه مورد مطالعه در حوزه‌هاي چهارگانه مورد بررسي فعاليت داشتهاند كه از اين تعداد،6719 نفر مرد (68/79 درصد)، تعداد 1601 نفر زن ( 97/18 درصد) و تعداد113 سازمان يا تنالگان (35/1 درصد) در عرصه كتابهاي ترجمه شده در موضوعات مورد مطالعه حضور داشتهاند.
جدول 5. بررسي نسبت زنان و مردان مترجم و سازمانها
|
موضوع
|
مترجمان مرد
|
مترجمان زن
|
مترجمان سازمانها
|
جمع
|
|
فراواني
|
درصد
|
فراواني
|
درصد
|
فراواني
|
درصد
|
فراواني
|
درصد
|
|
علوم
|
2359
|
43/80%
|
544
|
55/18%
|
30
|
02/1%
|
2933
|
100%
|
|
پزشكي
|
2274
|
7/74%
|
747
|
5/24%
|
25
|
8/.%
|
3046
|
100%
|
|
كشاورزي
|
553
|
55/91%
|
36
|
6%
|
15
|
45/2%
|
604
|
100%
|
|
تكنولوژي
|
1533
|
8/82%
|
274
|
8/14%
|
43
|
4/2%
|
1850
|
100%
|
|
جمع كل
|
6719
|
68/79%
|
1601
|
97/18%
|
113
|
35/1%
|
8433
|
100%
|
چگونگي فعاليت مترجمان از نظر تعداد كتاب ترجمه شده در جدول شماره6 نشان داده شده است. برابر داده‌هاي جدول تعداد8340 مترجم يعني 90/98 درصد از آنان بين 4-1كتاب ترجمه كرده‌اند و تنها 93 مترجم يعني1/ 1درصد از مترجمان 5 يا بيش از 5كتاب ترجمه كرده‌اند. چنانچه تعداد 5 عنوان كتاب ترجمه شده را مبناي محاسبه قرار دهيم،از مجموع مترجمان، 93 مترجم در زمره مترجمان پركار قرار مي‌گيرند كه از اين تعداد 78 مترجم مرد و 15 مترجم زن هستند.
جدول 6. توزيع فراواني مترجمان بر حسب تعداد كتابهاي ترجمه شده
|
تعداد كتابهاي مترجم
|
فراواني مترجمان
|
درصد
|
|
4-1
|
8340
|
90/98%
|
|
8-5
|
51
|
60/.%
|
|
12-9
|
17
|
20/.%
|
|
20-13
|
15
|
18/.%
|
|
20- به بالا
|
10
|
12/.%
|
|
جمع كل
|
8433
|
100%
|
مترجماني مانند: عليرضا توكلي صابري، محمدرضا غفاري، كتي‌پورتر، فرهاد قلي‌زاده، رضا خوش‌كيش، فريده جهانگيري، اكرم ذاكري، ساعد زماني، محمود سالك، مجيد عميق، كيوان فلاحي‌مشفقي، عادل ارشقي، شهرام خزانه‌داري، مجيد سماوي، عليرضا منتظرقائم، مهدي قرچه‌داغي، مرتضي مهدوي‌اميدي، رضوان دزفولي، كاظم فائقي و اباذرحبيبي‌نيا به ترتيب با بيش از 15 عنوان ترجمه در صدر جدول پركارترين مترجمان قرار گرفته‌اند.
بين ميزان انتشار كتابهاي ترجمه شده طي سالهاي مختلف در حوزه‌هاي مورد مطالعه چهتفاوتي وجود دارد؟
نمودار شماره 1 روند رشد كتابهاي ترجمه شده طي سالهاي 1379-1370 را نشان مي‌دهد.
نمودار 1. وضعيت انتشار كتابهاي مترجم طي سالهاي 1379-1370
علي‌رغم افت اندك انتشار كتابهاي مترجمدر سالهاي 1371 و 1374 ولي از سال 1375 به بعد در انتشار كتابهاي مترجم سيرصعودي منظمي‌مشاهده مي‌شود، به‌طوري كه بيشترين كتابهاي ترجمه شده در سال 1379 با 1255 عنوان مي‌باشد. روند انتشار كتابهاي مترجم طي سالهاي مورد مطالعه در پيوند با حوزه موضوعي نيز مورد بررسي قرار گرفت. نتايج جدول شماره 7 نشان داد در همه حوزه‌هاي چهارگانه مورد مطالعه بيشترين كتابهاي مترجم در سال 1379 منتشر شده‌اند و كمترين تعداد عناوين در حوزه‌هاي پزشكي و كشاورزي در سال 1371، در حوزه علوم در سال 1372 و در حوزه فناوري در سال 1374 منتشر شده‌است.
نتيجه آزمونكاي بر روي داده‌هاي تحقيق نشان داد كه بين انتشار كتابهاي ترجمه شده حوزه‌هاي چهارگانه در سالهاي مختلف با اطمينان 99 درصد تفاوت معني‌داري وجود دارد.
جدول 7. وضعيت انتشار كتابهاي مترجم طي سالهاي 1379-1370
|
سال نشر
|
علوم (Q)
|
پزشكي(R)
|
كشاورزي(S)
|
مهندسي(T )
|
فراواني
|
x2
|
p
|
|
1370
|
186
|
168
|
34
|
81
|
469
|
595/132
|
000/.
|
|
1371
|
175
|
47
|
19
|
82
|
323
|
353/171
|
000/.
|
|
1372
|
158
|
145
|
24
|
78
|
405
|
990/114
|
000/.
|
|
1373
|
205
|
225
|
50
|
107
|
587
|
399/139
|
000/.
|
|
1374
|
198
|
190
|
43
|
63
|
494
|
858/162
|
000/.
|
|
1375
|
190
|
192
|
47
|
130
|
559
|
841/99
|
000/.
|
|
1376
|
228
|
210
|
38
|
165
|
641
|
490/137
|
000/.
|
|
1377
|
264
|
216
|
38
|
217
|
735
|
333/162
|
000/.
|
|
1378
|
420
|
409
|
60
|
320
|
1209
|
778/278
|
000/.
|
|
1379
|
460
|
404
|
66
|
325
|
1255
|
170/290
|
000/.
|
|
جمع كل
|
2484
|
2206
|
419
|
1568
|
6677
|
832/1512
|
000/.
|
توزيع جغرافيايي محل اصلي نشر كتابهاي ترجمه شده چگونه است؟
امروزه جهان به دهكده كوچكي تبديل شده است كه ديگر بعد مسافت و مرزهاي جغرافيايي نمي‌توانند مانع از برقراري ارتباط و تبادل انديشه و تجربه بين جهانيان شوند. رشد فزاينده فنآوري و صنعت، گسترش علم و دانش بشري، نياز انسان به استفاده از اطلاعات در سطح جهاني و بسياري ديگر از عوامل و ملاحظات ايجاب مي‌كنند كه انسان از تجارب و دستاوردهاي ديگر كشورها به نحو شايسته بهره‌مند شود و دانش را در هر كجاي جهان باشد جستجو كند. جهان علم، يك كل است كه دانشمندان هريك مسئوليتي از آن را بر عهده دارند و از تركيب اين اجزا سيماي كلي علم در هر دوره تاريخي ترسيم مي‌شود. در واقع محققان حوزه‌هاي علمي، گره‌هاي شبكه جهاني علم هستند كه هريك موضع و جايگاه ويژه‌اي را در اين شبكه به خود اختصاص مي‌دهند. تعداد پيوندهايي كه هر دانشمند آن شبكه برقرار مي‌كند، تجلي ميزان اتصال آن به شبكه جهاني و به بيان ديگر ميزان مشاركت آن در علم جهاني است. اين پيوند امروزه از طريق استفاده از آثار مكتوب ديگران در هر اثر علمي ارزيابي مي‌شود و از طريق مطالعه اسناد مورد استفاده هر نوشته علمي و چگونگي ربط موضوعي، زباني و وجوه ديگر آن با ساير آثار علمي به نوع و ميزان اين پيوندها و روابط ميان دانشمندان از طريق آثار و نوشته‌هاي آنان مي‌پردازد. يافته‌هاي اين‌گونه مطالعات توانسته است ميزان وامداري هر حوزه زباني يا جغرافيايي را به حوزه‌هاي ديگر تعيين كند (حري،1376). بر اين اساس، اين سؤال در پي آن است تا از طريق كتابهاي مترجم چگونگي حضور كشورهاي مختلف جهان را در عرصه علمي‌ايران بررسي كند. داده‌هاي گردآوري شده از چگونگي توزيع كشور اصلي محل نشر كتابهاي ترجمه شده در جدول شماره8 ارائه شده است.
جدول 8. محل اصلي نشر عناوين ترجمه شده بر اساس موضوع
|
رديف
|
كشور
|
علوم(Q)
|
پزشكي(R)
|
كشاورزي(S)
|
مهندسي(T)
|
فراواني
|
درصد
|
|
1
|
امريكا
|
1438
|
1244
|
140
|
816
|
3638
|
48/54%
|
|
2
|
انگلستان
|
605
|
543
|
151
|
399
|
1698
|
43/25%
|
|
3
|
فرانسه
|
69
|
71
|
12
|
37
|
189
|
83/2%
|
|
4
|
آلمان
|
36
|
39
|
19
|
47
|
141
|
11/2%
|
|
5
|
روسيه
|
66
|
9
|
4
|
23
|
102
|
52/1%
|
|
6
|
كانادا
|
39
|
28
|
4
|
10
|
81
|
21/1%
|
|
7
|
هند
|
18
|
21
|
8
|
12
|
59
|
1%
|
|
8
|
سايركشورها
|
60
|
79
|
39
|
61
|
239
|
52/3%
|
|
9
|
شناسايي نشده
|
153
|
172
|
42
|
163
|
530
|
9/7%
|
|
جمع كل
|
2484
|
2206
|
419
|
1568
|
6677
|
100%
|
برابر داده‌هاي جدول فوق كشورهاي امريكا (48/54 درصد)، انگلستان (43/25 درصد)، فرانسه (83/2 درصد)، آلمان (11/2 درصد)، روسيه (52/1 درصد)، كانادا (21/1 درصد) و هند (1 درصد) به ترتيب بيشترين حضور را در عرصه كتابهاي مترجم داشتهاند. ساير كشورها مانند، ايتاليا، ژاپن، استراليا، هلند، ايرلند و... سهمي‌اندك و كمتر از يك درصد در اين عرصه داشتهاند از ميان اين كشورها دو كشور آمريكا و انگلستان مجموعاً با 5336 عنوان يعني 91/79 درصد بيشترين سهم و حضور را در عرصه كتابهاي مترجم در ايران دارند.
در هريك از حوزه‌هاي مورد مطالعه، كتابهاي ترجمه شده از كدام زبانها است؟
زبان، يكي از ابزارهاي مهمي است كه امكان برقراري ارتباط بين‌المللي را براي جهانيان فراهم مي‌آورد. در جهان امروز كه ويژگي برجسته آن وجود و لزوم ارتباط و همكاري در زمينه‌هاي مختلف مي‌باشد، آشنايي با زبان ملتهاي مختلف به عنوان وسيله ايجاد اين ارتباط پيوسته ضروري مي‌باشد. مانع زباني،عامل جلوگيري از مبادله و بهره‌گيري از منابع اطلاعاتي موجود در جهان توسط متخصصان است در حالي كه استفاده از اين منابع اطلاعاتي براي گام برداشتن در جهت توسعه، ضروري است و كشورهاي در حال توسعه نمي‌توانند به اطلاعات توليد شده خود بسنده كنند ( داورپناه، 1378 ). با توجه به اين ضرورت هدف اين سؤال پژوهش بررسي توزيع زباني كتابهاي ترجمه شده در حوزه‌هاي مورد مطالعه مي‌باشد.
جدول 9. توزيع زباني كتابهاي ترجمه شده در حوزه‌هاي مورد مطالعه
|
رديف
|
زبان
|
علوم
|
پزشكي
|
كشاورزي
|
مهندسي
|
فراواني كل
|
درصد كل
|
|
1
|
انگليسي
|
2211
|
1935
|
350
|
1323
|
5819
|
2/87
|
|
2
|
فرانسوي
|
64
|
62
|
11
|
35
|
172
|
6/2
|
|
3
|
آلماني
|
16
|
23
|
10
|
31
|
80
|
2/1
|
|
4
|
روسي
|
23
|
3
|
4
|
12
|
42
|
6/.
|
|
5
|
ساير زبانها
|
17
|
11
|
2
|
4
|
34
|
5/.
|
|
6
|
شناسايي نشده
|
153
|
172
|
42
|
163
|
530
|
9/7
|
|
جمع كل
|
2484
|
2206
|
419
|
1568
|
6677
|
100%
|
مندرجات جدول شماره 9 نشان مي‌دهد كه كتابهاي ترجمه شده طي دهه هفتاد از هشت زبان زنده دنيا به فارسي برگردانده شده‌اند، اما بخش اعظم كتابها به ترتيب از چهار زبان انگليسي، فرانسوي، آلماني و روسيترجمه شده‌اند. نتايج آزمون مجذور كاي نشان مي‌دهدكه با اطمينان 99درصد (000/0sig =، df=7، 118/3797P=) تفاوت معني‌داري ميان زبانهاي مختلف مبدأ وجود دارد. برابر داده‌هاي جدول سهم زبان انگليسي 2/87 درصد، زبان فرانسوي 6/2 درصد، آلماني 2/1 درصد، روسي 6/. درصد و ساير زبانها 5/. درصد از كتابهاي ترجمه شده است. همان‌گونه كه ملاحظه مي‌شود چهار زبان انگليسي، فرانسوي، آلماني و روسي به‌طور كلي 6113 عنوان يعني 6/91 درصد را به خود اختصاص داده‌اند و زبان اصلي اكثر كتابهاي ترجمه شده زبانهاي اروپايي و به ويژه زبان انگليسي است.كتابهاي ترجمه شده از زبان انگليسي در موضوع علوم با 38% و پزشكي با 5/33% بيشترين فراواني موضوعي را داشته است. در زبان فرانسه بيشترين فراواني موضوعي در علوم با 2/37% و پزشكي با 36% مي‌باشد. زبان آلماني بيشترين فراواني موضوعي در مهندسي با 75/38% و پزشكي با 75/28% را دارد. در زبان روسي بيشترين موضوعات در علوم 8/54% و مهندسي با 6/28% اختصاص دارد.
در هريك از حوزه‌هاي مورد مطالعه كتابهاي كدام نويسندگان بيشتر ترجمه شده است؟
در دو دهه گذشته استفاده از روشهاي كمي براي پي بردن به انگاره رايج توليد نوشته‌ها و بهره‌وري از آنهارواج يافته است. اين‌گونه مطالعات تحت عنوان كتابسنجي شكل گرفته است. تقريباً همه كساني كه به مطالعه تعداد انتشارات مؤلفان پرداخته‌اند، اين نكته را زير بناي كار خود قرار داده‌اند كه تعداد نوشته‌هاي منتشر شده يك مؤلف، معرف مقدار سهم وي در آن رشته علمي‌است. امروزه براي تعيين سهم هر يك از مؤلفاني كه به طور مشترك كتاب يا مقاله واحدي را توليد كرده‌اند از سه روش استفاده مي‌كنند: 1) فقط مؤلف اوّل مورد توجه قرار مي‌گيرد و شمارش مي‌شود.2) به مؤلفان سهم برابري داده مي‌شود و كليه مؤلفان مورد شمارش قرار مي‌گيرند.3)سهمي‌از امتيازهاي يك اثر به هر يك از مؤلفان اثر اختصاص مي‌يابد.
لوتكا روش اوّل را مورد استفاده قرار داد. از مطالعاتي كه با استفاده از روش لوتكا انجام گرفته است، دو نكته با اهميت استنباط مي‌شود: الف)بين سهم نسبي محققان در شكل دهي به دانش بشري و تعداد نوشته‌هايي كه منتشر مي‌كنند، رابطه‌اي مثبت وجود دارد. ب) حدود 60% از نويسندگان، هريك فقط يك متن مي‌نويسند و 40% بقيه نوشته‌ها تحت قاعده لوتكا توزيع مي‌شود. بدين ترتيب كه با شناسايي تعداد اندكي افراد كه بيشترين نوشته را در موضوعي مشخصي به خود اختصاص داده‌اند و تهيه نوشته‌هاي آنها كه درصد اندكي از كل نوشته‌هاي هر حوزه علمي‌را تشكيل مي‌دهد، به درصد بالايي از مطالبي كه در شكل دهي به دانش بشري نقش داشته است دست مي‌يابيم ( دياني، 1377). بررسي كمي نويسندگان در اين مطالعه در جدول شماره 10 عرضه شده است. برابر داده‌هاي جدول در مجموع آثار 6274 نويسنده خارجي طي دهه هفتاد مورد توجه مترجمان داخلي قرار گرفته است.
جدول 10. توزيع فراواني نويسندگان بر حسب تعداد كتابها
|
درصد
|
فراواني نويسندگان
|
تعداد كتابهاي يك نويسنده
|
|
6/88
|
5918
|
2-1
|
|
47/4
|
297
|
4-3
|
|
32/.
|
22
|
6-5
|
|
17/.
|
12
|
8-7
|
|
14/.
|
10
|
10-9
|
|
05/.
|
4
|
12-11
|
|
04/.
|
3
|
14-13
|
|
11/.
|
8
|
15- به بالا
|
|
1/6
|
403
|
بدون نويسنده
|
|
100%
|
6677
|
جمع كل
|
اكثر آثار ترجمه شده مربوط به ترجمه 2-1 اثر از آثار نويسنده‌اي مشخص با فراواني 5918 يعني 6/88 درصد است. 3/5 درصد كتابهاي ترجمه شده مربوط به ترجمه 15-3 اثر از يك نويسنده و 11/. درصد متعلق به ترجمه 15 اثر و به بالا از يك نويسنده است. از مجموع نويسندگان با بيش از 15 اثر، آثار ايزاك آسيموف، ليليان برونر، تنسلي هريسون، تري جنينگز، جو الن مور، نيل آردلي، جون لاكمن و آرتور گايتون مورد توجه مترجمان داخلي قرار گرفته‌اند. چنانچه نويسندگان داراي 5 اثر و بيشتر را مبناي محاسبه قرار دهيم تعداد اندكي از نويسندگان يعني59 نفر را مي‌توان در زمره نويسندگان خارجي پربسامد عرصه كتابهاي مترجم حوزه‌هاي علوم، مهندسي، پزشكي و كشاورزي ايران قلمداد كرد.
نتيجه‌گيري
نتايج پژوهش حاكي از آن است كه از كل 6677 عنوان كتاب مترجم مورد مطالعه، در رده موضوعي علوم 2484 عنوان (2/37 درصد)، پزشكي 2206 عنوان (1/33 درصد)، مهندسي 1568 عنوان( 5/23 درصد ) و كشاورزي 419 عنوان(2/6 درصد) كتاب ترجمه شده است. در واقع نتايج به‌دست آمده چگونگي مصرف و نياز جامعه علمي‌كشور به كتابهاي خارجي در هر يك از حوزه‌هاي چهارگانه را به ترتيب اولويت نشان مي‌دهد. احتمالاً يكي از دلايل پايين بودن تعداد كتابهاي مترجم حوزه كشاورزي عدم سازگاري محتوايي اين كتابها با اقليم، آب و خاك و وضعيت كشاورزي ايران است. به عبارت ديگر كشاورزي كشور با توجه به شرايط اقليمي وضعيت خاص خود را دارد كه كتابهاي نوشته‌شده به زبانهاي ديگر احتمالاً كمتر به مسائل كشاورزي ايران پرداخته‌اند.
دربين‌سالهاي1379-1370 روند رشد ناشران سيري صعودي داشته است و احتمالاً سياستهاي حمايتي دولت، عوامل اقتصادي و اجتماعي مانند قيمت كاغذ، سودآوري بازار، اقبال جامعه به كتاب، رشد جمعيت دانشجويي و افزايش مؤسسات آموزشي و تحقيقاتي در روند رشد ناشران مؤثر بوده است. از مجموع تعداد 1505 ناشر حوزه‌هاي موضوعي چهارگانه تعداد 1399 ناشر (95/92%) 10-1 عنوان كتاب ترجمه شده و تعداد 106 ناشر (05/7%) بيش از 10 كتاب ترجمه شده منتشر كرده‌اند. ناشراني مانند مركز نشر دانشگاهي، دانشگاه تهران،كانون نشرعلوم، نشر و تبليغ بشري، مؤسسه فرهنگي و انتشاراتي، دانشگاه فردوسي مشهد، فاطمي، اميركبير،ناقوس و حيان به ترتيب ده ناشر فعالي هستند كه بيشترين كتابهاي ترجمه شده را در حوزه‌هاي مورد مطالعه منتشر كرده‌اند. بررسي پراكندگي ناشران نشان داد كه شهر تهران با فراواني 1184 ناشر، 7/78% ناشران كشور و شهرستانها با 321 ناشر، 3/21% ناشران فعال كشور در عرصه كتابهاي ترجمه شده حوزه‌هاي مورد بررسي را در خود جاي داده‌اند. بنابراين مي‌توان نتيجه گرفت كه جغرافياي انتشارات در كشور متعادل نيست.
نتايج پژوهش نشان داد كه از مجموع 6677 عنوان كتاب ترجمه شده، فقط 1671 عنوان (02/25%) مورد تجديد چاپ قرار گرفته است. نوبت تجديد چاپها بين 31-2 پراكنده است، ولي 58 درصد از كتابهاي تجديد چاپ شده به نوبت دوم رسيده‌اند. چون نياز جامعه باعث مي‌گردد كه برخي كتابها مورد تجديد چاپ قرار گيرند، بنابراين مي‌توان گفت حدود 25 درصد از كتابهاي ترجمه شده مورد توجه بيشتر و جدي جامعه علمي‌كشور قرار گرفته است.
بررسي چگونگي فعاليت مترجمان حاكي از آن است كه 7/73 درصد از كتابهاي مترجم حوزه‌هاي چهارگانه مورد بررسي، حاصل‌فعاليت فردي و 3/26 درصد‌كتابهاي ترجمه شده حاصل فعاليت گروهي مترجمان است. در همه حوزه‌هاي مورد بررسي وجه غالب با فعاليت فردي مترجمان است، ولي مترجمان حوزه كشاورزي با 2/44 درصد بيشترين گرايش را به انجام كار گروهي نشان داده‌اند. بررسي چگونگي فعاليت نويسندگان مقالات پژوهشي نشان داد كه بيش از نيمي‌از مقاله‌هاي پژوهشي حوزه‌هاي علوم، مهندسي، پزشكي و كشاورزي نتيجه كار گروهي است( داورپناه،1375). بنابراين مي‌توان نتيجه گرفت كه نوع فعاليت، اعم از فردي يا گروهي، بسته به ماهيت رشته و نوع مدرك متفاوت است. همچنين داده‌هاي اين پژوهش نشان داد در طي دوره مورد مطالعه تعداد 8433 مترجم در حوزه‌هاي چهارگانه مورد بررسي فعاليت داشتهاند كه از اين تعداد، 6719 مترجم مرد ( 68/79 درصد)، تعداد 1601 مترجم زن ( 97/18 درصد) و تعداد 113 تنالگان يا سازمان ( 35/1 درصد) در عرصه كتابهاي ترجمه شده در موضوعات مورد مطالعه نقش داشتهاند. به علاوه 90/98 درصد از مترجمان بين 4-1 كتاب ترجمه كرده‌اند و تنها 93 مترجم يعني1/ 1درصد از آنان 5 يا بيش از 5كتاب ترجمه كرده‌اند. تعداد 15 مترجم زن و78 مترجم مرد از پركارترين مترجمان مي‌باشند. يكي از رويدادهاي مثبت در قلمرو توليد و نشر دانش در كشور به‌روزكردن اطلاعات علمي‌و تخصصي دانش‌پژوهان از رهگذر ترجمه كتابهاي علمي‌جديد است. اين مترجمان هستند كه مخاطبهاي ايراني را با دنياي انديشه و تفكر نويسندگان جوامع ديگر آشنا ساخته و از اين رهگذر به انباشت و ارتقاي كيفي دانش در كشور كمك مي‌كنند.
به طور كلي روند انتشار كتابهـاي ترجمـه شده در طـي دهـه 70 سير صـعودي داشته است. نتايج پژوهش حاكي از آن است كه كتابهاي منتشر شده از كشور آمريكا 48/54 درصد و انگلستان 43/25 درصد و اين دو كشور در مجموع با 91/79 درصد بيشترين سهم را در عرصه كتابهاي مترجم ايران دارند. چنانچه كشورهاي توليدكننده علم را در دو گروه كشورهاي توسعه يافته و در حال توسعه تقسيم‌بندي كنيم، از نتايج حاصله مشاهده مي‌شود كه كشورهاي توسعه يافته مانند: آمريكا، انگلستان، فرانسه، آلمان، روسيه و كانادا به ترتيب همچنان پيشتاز توليد آثار علمي‌ترجمه شده در ايران هستند. به عبارت ديگر اين كشورها را مي‌توان در زمره قطبهاي علمي‌جهان براي ايران قلمداد كرد. از ميان كشورهاي در حال توسعه ظاهراً وضعيت كشور هند در عرصه توليد اطلاعات علمي‌متمايز از ساير كشورهاي در حال توسعه جهان است و اين كشور از نظر توليد اطلاعات علمي به قلمرو كشورهاي توسعه يافته نزديكتر است.
كتابهاي ترجمه شده طي دهه هفتاد از هشت زبان زنده دنيا به فارسـي برگـردانده شده است. حدود 87 درصد كتابها از زبان انگليسي و در مجموع حدود 91 درصد كتابها از چهار زبان انگليسي، فرانسوي، آلماني و روسي ترجمه شده‌اند. نتايج آزمون كاي‌اسكور نشان مي‌دهد كه با اطمينان 99درصد(000/. sig =، df=7، 118/3797P=) تفاوت معني‌داري ميان زبانهاي مختلف وجود دارد. بنابراين مي‌توان گفت كه زبان غالب در زيرساخت جهاني اطلاعات ايران، زبان انگليسي است. براين اساس، براي كشورهاي در حال توسعه‌اي مانند ايران كه در صدد دستيابي به پيشرفتهاي حاصل شده توسط ديگر كشورهاست، آشنايي حداقل متخصصان جامعه به زبان انگليسي يك ضرورت است.
در مجموع آثار 6274 نويسنده خارجي طي دهه هفتاد مورد توجه مترجمان داخلي قرارگرفته‌است. اكثر آثار ترجمه شده( 6/88 درصد) مربوط به ترجمه 2-1 اثر از آثار نويسنده‌اي مشخص و 3/5 درصد آثار ترجمه 15-3 اثر از يك نويسنده و 11% درصد مربوط به ترجمه 15 اثر به بالا از يك نويسنده مي‌باشد. براساس نتايج حاصله، تعداد اندكي از نويسندگان يعني 59 نفر را مي‌توان در زمره نويسندگان خارجي پربسامد در زمينه علوم، مهندسي، كشاورزي و پزشكي ايران قلمداد كرد. شايد بتوان ادعا كرد كه اين تعداد اندك از نويسندگان خارجي به تناسب تعداد آثار سهم زيادي در ساختار دانش حوزه‌هاي مورد اشاره در كشور داشتهاند و تفكرات و انديشه‌هاي آنان در شكل‌گيري دانش اين حوزه‌ها تأثيرگذار بوده‌است.
منابع فارسي
بنياد پژوهشهاي اسلامي‌آستان‌قدس رضوي. فهرست كتابهاي فارسي شده چاپي از آغاز تا سال 1370. موسي الرضا باشتني با همكاري مهين تفضلي جوان، عباس كيهانفر. زير نظر محسن ناجي نصر آبادي.- مشهد: بنيادپژوهشهاي اسلامي، 1380.ج.
بدره‌اي، فريدون. " فهرست ترجمه‌هاي فارسي از 1345 تا پايان 1349". پايان‌نامه كارشناسي ارشد، دانشگاه تهران، دانشكده علوم تربيتي. 1350.ص 302.
بيگلو، محمدحسين. " مطالعه وضعيت كمي‌توليد اطلاعات علمي‌اعضاي هيئت علمي‌دانشگاه علوم پزشكي و خدمات بهداشتي و درماني تبريز (74-67) ". با همكاري مهرانگيز حريري. مدرس، دورة دوم، شماره سوم، تابستان 1376، ص. 76-62.
حري، عباس. " اهميت و ضرورت به كارگيري منابع خارجي در تحقيقات كشور". فصلنامه كتاب، دوره هشتم، شماره چهارم. 1376.ص 12-7.
خزاعي فر، علي."ترجمه، آموزش زبان وتربيت مترجم".مترجم، شماره28،1377. ص11-1.
داورپناه، محمدرضا. " بررسي ميزان سازگاري عناوين مقالات فارسي با محتوي آنها". اطلاع‌رساني، دوره 12، شماره 2، زمستان 1375.ص.12-1.
داورپناه، محمدرضا. "برنامه ريزي زير ساخت تكنولوژي اطلاعات در كشورهاي درحال توسعه". فصلنامه كتابداري و اطلاع‌رساني، ج2، شماره3، 1378. ص23-1.
داورپناه، محمدرضا. " سير موضوعي و وضعيت كتابهاي ترجمه شده در حوزهاي علوم انساني اجتماعي پس از انقلاب سلامي‌ايران". مجله علوم تربيتي و روانشناسي دانشگاه شهيد چمران اهواز.دوره سوم، سال دهم،شماره 3و4. 1382. ص 112-91.
دياني، محمد حسين. " انتشارات دانشگاههاي ايران در سالهاي 1365- 1340". با همكاري فريده عصاره.- مجله علوم تربيتي دانشگاه‌شهيدچمران.دوره جديد،شماره دوم، 50-1367.ص70.
دياني، محمدحسين. مجموعه‌سازي و فراهم آوري در كتابخانه‌ها.- اهواز، دانشگاه شهيد چمران،1377. ص 350.
رنجبر، محمد. تحولات نشر كتاب در دهه 70. با همكاري محمد نياكان. تهران:خانه كتاب، 1380.ص 350.
عبدالغني حسن، محمد. فن ترجمه در ادبيات عربي. ترجمه علي منتظمي، مشهد: آستانقدس رضوي.1376.ص246.
ميرحسيني، زهره. " سير موضوعي در داستانهاي كودكان و نوجوانان (1365-1357) ". پايان‌نامه كارشناسي ارشد، دانشگاه تهران، دانشكده علوم تربيتي. 1366.
منابع خارجي
Abel, Richard (1993).Some Aspects of Book translation. Publishing Research Quarterly, vol. 9, No 3.
Berner, Sam ( 2003). Lost In Translatin: Cross-Lingual Communication & Virtual Academic Communication. http:// General.rau.ac.za/Infosci/ www2003/ Papers/Berner.
Beth, Luey (2001). Translation and and the internalization of culture. Publishing Research Quarterly, Vol. 16, (4), P. 41-49.
Biamonte,Christina (2002).Crossing Culture in Childrens Book Publishing.Publishing Research Quarterly.P. 28-40.
Ejarque, J & Oseca , Liuch (1999). The Publication of Cardiology Book in Spain. Bibliometric Approach. Rev Esp Cardiol, Apr;52(4): P. 261-268. Freeman,Richard (2002).Transfer as Translation. www.pol.ed.ac.uk/ freeman/workingpapers/ transfer_as_translation.pdf
Hall,Terry (1998).Publishing Strategies.Routledge Encyclopedia of Translation Studies.edited by Mona Baker. London, Routledge.P. 590.
Nico, Wiersema( 2004 ). Globalisation & Translation. Translation Journal. V.8, No 1.
Tryadi,Alfons (2004). The Decades of Book Publishing in Indonesia.ABD,V.30. N,3. www2.accu.or.jp/report/abd3033.html.
White, Maureen (1993). A Longitudinal Study of Recommended Translated Childrens Books Publishe in The United States Between 1990 & 2000. Teacher Librarian. 31(4).P. 25-29.
Zalce,Graciela (2001). Exporting Canadia Literature formerican Readers: the Vegaries of Translation in the Age of Globalization.Topia.5,P. 61-74.
1. برگرفته از پايان‌نامه كارشناسي ارشد با همين عنوان به راهنمايي دكتر محمدرضا داورپناه
2.كارشناس ارشد علوم كتابداري و اطلاع‌رساني دانشكده علوم تربيتي و روانشناسي دانشگاه فردوسي مشهد
3. دانشيار دانشكده علوم تربيتي و روانشناسي دانشگاه فردوسي مشهد
مقالات برگرفته از پایان نامه 
