نبود ساماني نظام‌مند براي ذخيره‌سازي و سازماندهي اطلاعات كتابهاي چاپ سنگي در كشور و در نتيجه نبود امكان دسترسي و استفادة مؤثر از اين منابع ارزشمند، منجر به شكل‌گيري انديشه بررسي الگوي مناسب براي ذخيره و سازماندهي اين گروه از منابع اطلاعات گرديد. براي اين منظور، پس از مطالعة مباني نظري و بررسي برخي از شيوه‌ها، اصول و استانداردهاي سازماندهي منابع اطلاعات، الگويي براي ذخيره‌سازي و سازماندهي اطلاعات نسخه‌هاي چاپ سنگي كشور مبتني بر فرمت مارك ايران[1] و يوني مارك[2] ارائه شد. در اين پژوهش، به منظور شناسايي، دسته‌بندي و كدگذاري عناصر (فيلدها و فيلدهاي فرعي) فرمت مارك ايران، مقابله شد. همچنين، هر عنصر كتابشناختي و نسخه‌شناختي مربوط به كتابهاي چاپ سنگي كه در فرمت مارك ايران موجود نبود، شناسايي و با فرمت يوني مارك مقابله شد. سپس عنصرها در بلوكها، فيلدهاي اصلي و فرعي قرار گرفت. يافته‌ها نشان داد فرمت مارك ايران با افزودن فيلدهايي از فرمت يوني مارك، تا حد زيادي مي‌تواند براي ذخيره و بازيابي اطلاعات متنوع منابع چاپ سنگي مناسب باشد.

كليدواژه‌ها: كتابهاي چاپ سنگي، ذخيره و سازماندهي، يوني مارك، مارك ايران، فرمت كتابشناختي.

از سده سيزدهم هـ .ق.، به عنوان دوره تحول در ايران ياد شده است. از يك سو دانش و اطلاعات كه تا پيش از اين به صورت كتابهاي دستنويس و تك نسخه، نگارش، طراحي و توليد مي‌شد، در قالب كتابهاي چاپ سنگي با شمارگان نسبتاً بالاتر منتشر گرديد. از سوي ديگر، فن جديد چاپ سنگي امكانات تازه‌اي براي هنرمندان در عرصه تصويرسازي، خوشنويسي و آرايش كتاب فراهم آورد كه تا پيش از اين در اختيار هنرمندان ايراني نبود. چاپ سنگي از سال 1250 تا 1320هـ‌ .ق. حاكم بلامنازع چاپ در ايران بود (دبيري، 1384) و پس از آن نيز تا پايان دورة قاجاريه و اوايل دورة پهلوي،‌كم و بيش ادامه يافت. در اين مدت، كتابهاي بسيار زيادي به اين روش چاپ شد كه با ويژگيهاي نسخه‌هاي خطي، اشتراكهاي زيادي دارد و در عين حال بسيار نفيس و ارزشمند مي‌باشند. كتابهاي چاپ سنگي، حاصل دورة انتقال از نسخه‌هاي خطي به نسخة چاپي به شمار مي‌روند و از ذخاير گرانبهاي اين مرز و بوم و حاوي معارف بزرگان ما در موضوعات مختلف مي‌باشند كه در كتابخانه‌هاي ايران مختلف پراكنده‌اند. اين كتابها داراي ارزشهاي فراوان تاريخي، علمي، اقتصادي، سياسي، اجتماعي، فرهنگي و ديني هستند. علاوه بر متن اصلي، نسخه داراي حواشي، شرح‌ها، تقويم‌ها، وقف‌ها، امضاها، و مهرهاي حاوي اطلاعات تكميلي جالبي است كه براي محققان ارزش فراواني دارد. اين كتابها همواره به جهت ويژگي و شرايط خاص (نظير نوع چاپ، خط، تاريخ كتابت، قدمت و نفاست علمي، هنري و ...) اهميت و ارزش بسياري دارد. با وجود داشتن نفاست و منحصر به فرد بودن نسخه‌ها، تحقيقات در خور توجهي در مورد ذخيره و سازماندهي رايانه‌اي اين منابع، صورت نگرفته است.

گسترش فناوريهاي نوين و حجم منابع اطلاعاتي چاپ سنگي در كتابخانه‌ها، ضروت تعريف و تبيين راهبردها و روشهاي نوين را به منظور دسترس‌پذير ساختن اين منابع اطلاعاتي، موجب گشته است. در واقع، مقوله سازماندهي اين منابع اطلاعاتي وارد عرصه جديدي شده است كه روشها، راهبردها و مسائل و مشكلات خاص خود را دارد. بنابراين، مبحث سازماندهي از مواردي است كه كتابداران بايد در محيط جديد از آن اطلاع داشته باشند تا بتوانند به عنوان متوليان سازماندهي منابع اطلاعاتي، اصول، روشها و ابزارهاي مناسبي را براي سازماندهي و دسترس‌پذير ساختن منابع چاپ سنگي، تدوين كنند.

مارك ايران،‌ فرمتي است براي ذخيره، بازيابي، و تبادل اطلاعات كتابشناختي كه بر مبناي استانداردهاي بين‌المللي توصيف كتابشناسي و با در نظر گرفتن ويژگيهاي فهرست‌نويسي فارسي بر اساس فرمت يوني مارك، طراحي شده است (كوكبي، 1385). هر چند فرمت استاندارد مارك ايران، فرمت جامعي براي ثبت، ذخيره، و مبادلة اطلاعات كتابشناختي بسياري از منابع اطلاعات فراهم آورده است، ولي به دليل متفاوت بودن نسخه‌هاي چاپ سنگي به لحاظ محتوا و اطلاعات كتابشناسي و نسخه‌شناسي، تهية فرمت مناسب براي ذخيره و سازماندهي اطلاعات اين گروه از منابع اطلاعات، مستلزم در نظرگرفتن ملاحظات خاص اين گروه از منابع اطلاعات، و گردآوري اجزا و عناصر اطلاعاتي آنها براي درج در هر فيلد از ركوردهاي فرمت مارك ايران است كه خود نيز بر مبناي يوني مارك مي‌باشد.

نبود ساماني نظام‌مند براي ذخيره‌سازي و سازماندهي اين گروه از منابع اطلاعات در كشور و در نتيجه نبود امكان دسترسي و استفادة مؤثر از اين سرمايه‌ها باعث شكل‌گيري انديشة طراحي الگويي براي ذخيره و سازماندهي اين گروه از منابع اطلاعات گرديد. مطالعة مباني نظري و بررسي برخي از شيوه‌ها، اصول و استانداردهاي سازماندهي منابع اطلاعات، پيش‌نياز اصلي طراحي چنين الگويي مي‌باشند. با توجه به هدف اين پژوهش كه در برگيرندة فرمت ذخيره‌سازي و سازماندهي نسخه‌هاي چاپ سنگي است، كلّياتي دربارة هدف و كاركرد اين طرح ارائه مي‌شود.

ضرورت اصلي اين الگو، ارائه فرمتي براي ذخيره و سازماندهي اطلاعات مربوط به نسخه‌هاي چاپ سنگي در كشور است، به طوري كه بتواند به هدفهاي زير پاسخ گويد:

1. با صرف كمترين زمان، امكان ورود اطلاعات نسخه‌هاي چاپ سنگي مربوط به هر نسخه فراهم آيد.

2. بيشترين يكدستي را در سازماندهي اطلاعات ايجاد كند.

كاركردهاي اين فرمت را از سه منظر مي‌توان برشمرد:

الف) ذخيره، سازماندهي و نگهداري، كه در آن:

ـ يك قالب يكدست و استاندارد براي ورود اطلاعات مربوط به نسخه‌هاي چاپ سنگي ارائه شود.

ـ امكان جستجو، بازيابي و استفادة مؤثر از اطلاعات مربوط به نسخه‌هاي چاپ سنگي فراهم گردد.

ـ امكان ذخيره، نگهداري و روزآمدسازي اطلاعات مربوط به نسخه‌هاي چاپ سنگي فراهم شود.

ـ امكان جستجو و بازيابي نسخه‌هاي چاپ سنگي با توجه به محل نگهداري نسخه مورد نظر، و يافتن اطلاعات مربوط به نسخه فراهم آيد.

ـ امكان روزآمدسازي (شامل حذف، اضافه و ويرايش) اطلاعات هر نسخه چاپ سنگي به سهولت فراهم شود.

با توجه به اينكه فرمت استاندارد مارك ايران و استاندارد يوني مارك مبناي ذخيره‌سازي و سازماندهي نسخه‌هاي چاپ سنگي قرار گرفته، مبادلة اطلاعات ذخيره شده در پايگاه اطلاعاتي مربوط به اين گروه از منابع، با ديگر كتابخانه‌ها و مراكز اطلاعاتي امكان‌پذير خواهد شد.

در اين پژوهش، به منظور شناسايي، دسته‌بندي، و كدگذاري عناصر (اطلاعات كتابشناختي و نسخه‌شناسي چاپ سنگي) به صورت مجزا، از چارچوب مارك ايران استفاده شده است. در اين راستا، ضمن بررسي 100 نمونه مختلف از كتابهاي چاپ سنگي موجود در مجموعه كتابخانه مركزي آستان قدس، عناصر كتابشناسي و نسخه‌شناسي مشترك شناسايي و با عناصر فرمت مارك ايران (فيلدها و فيلدهاي فرعي) مقابله شد. وجود و يا نبود هر عنصر در فرمت مارك، مشخص گرديد. سپس عنصرهايي كه در مارك ايران موجود نبود، با فرمت يوني مارك مقابله شد. در نهايت، عنصرها در بلوكها، فيلدهاي اصلي و فرعي قرار گرفت. اين فرمت به دليل طولاني بودن، در پيوست مقاله حاضر (پيوست 1) ارائه شده است.

اجزاي فرمت پيشنهادي نشان مي‌دهد با مقايسه داده‌هاي نسخه‌هاي چاپ سنگي با فرمت مارك ايران، غير از فيلدهاي اصلي زير، بقيه فيلدهاي اصلي در فرمت مارك ايران وجود دارد. به بيان ديگر، فيلدهاي زير كه از فرمت يوني مارك استخراج گرديده است، در فرمت مارك ايران وجود ندارد.

3. يادداشت امتياز و ارزش نسخه 316

4. يادداشت اثر مهر و مالكيت 317

5. يادداشت توضيحات مربوط به نسخه 318

6. يادداشت منابع استنادي و ارجاعي 321

7. اشكال ديگر نسخه 325

8 . نوع منبع الكترونيكي 336

9. يادداشت شرح تهيه 345

يافته‌ها نشان مي‌دهد فرمت مارك ايران با افزودن فيلدهايي از فرمت يوني مارك، مي‌تواند براي ذخيره و بازيابي اطلاعات منابع چاپ سنگي مناسب باشد.

در ادامه، به منظور وضوح و آشنايي بيشتر با فرمت پيشنهادي، مثالي آورده شده كه مي‌تواند در نشان دادن جزئيات فيلدهاي مورد نياز براي كتابهاي چاپ سنگي، بسيار مفيد باشد.

200 1 #Sa شرح جامي$f شرح عبدالرحمن بن احمد جامي $g به كتابت محمد كاظم بن عبدالعلي@

215 ##$a216ص.$d26× 16س. م.@

300 1 #$aآغاز: بسمله... و به نستعين الحمد لله لوليه و الصلوة علي نبيه و علي اله و اصحابه...@

300 1 #$aانجام: وفقه الله تعالي وظايف عبوديته الاعراض عن مطالبة الاغواص و الاغراض.@

307 ## $aخط نستعليق@

307 ## $aجلد مقوايي با روكش تيماج@

307 ## $aكاغذ فرنگي نخودي@

315 ## $aدر حاشيةنسخه شرحهايي است از سيد نعمت اله جزايري، عصام الدين اسفرايني، عبدالغفور، رضي الدين، فاضل هندي، لبيب وصحاح آمده است.@

317 ## $aچهار گوش@

317 ## $aصنيع الملك@

320 ## $aداراي فهرست در آغاز نسخه@

330 ## $aنويسنده در اين كتاب كه شرحي است بر كتاب ( الكافي) ابن حاجب...@

482 1 ## $aشرح كبري في المنطق@

500 1 0  $aالكافيه$Iشرح@

517 1 # $aفوائد الضيائيه@

517 1 # $aالفوائد الضيائيه في حل مشكلات كافيه@

517 1 # $aشرح كافيه@

604 1 # $a ابن حاجب $b عثمان ابن عمر $f ۵۷۰-۶۴۶ق. $j الكافيه$x نقد و تفسير@

606 1 # $aزبان عربي$x صرف و نحو $2nli@

700 # 1 $a جامي $b عبدالرحمن بن احمد $f 817-918ق. $ 4212@

702 # 1 $a ابن حاجب $b عثمان ابن عمر$f ۵۷۰-۶۴۶ق. $jالكافيه$ شرح@

702# 1 $a تبريزي $b محمد كاظم بن عبدالعلي $ 700@

 

خروجي مثال بالا، پيشينه (فهرستبرگه) برچسبي زير مي‌باشد.

سرشناسه: ج‍امي‌، ع‍ب‍دال‍رح‍م‍ن‌ ب‍ن‌ اح‍مد، ۸۱۷ ـ  ۸۹۸ ق.، ش‍ارح‌                                                      

عنوان قراردادي: الكافيه. شرح                                                                                                   

‏عنوان و نام پديدآور: شرح جامي [چاپ سنگي]/[شارح] عبد الرحمن بن احمد جامي؛ به كتابت محمد كاظم بن عبدالعلي التبريزي                                                                                                                   

‏وضعيت نشر پخش و غيره: تبريز: دارالطباعه حاجي ابراهيم، ۱۲90ق.                                              

‏مشخصات ظاهري: ۲98ص؛ 26×16س م، وزيري                                                                         

زبان: عربي                                                                                                                 

يادداشت كلي(استنساخ، آغاز و انجام و...): تاريخ كتابت: سال ۱۲۶۵ق.                      

آغاز: بسمله... و به نستعين الحمد لله لوليه و الصلوة علي نبيه و علي اله و اصحابه...           

انجام: وفقه الله تعالي وظايف عبوديته الاعراض عن مطالبة الاغواص و الاغراض                   

‏‏مشخصات ظاهري اثر: نوع: خط نستعليق                                                                             

                                نوع و تزئينات جلد: جلد مقوايي با روكش تيماج                                

                                نوع كاغذ: فرنگي نخودي   

‏‏يادداشت حواشي و رموز نسخه: در حاشيه نسخه شرحهايي است از سيد نعمت‌اله جزايري، عصام‌الدين اسفرايني، عبدالغفور، رضي الدين، فاضل هندي، لبيب وصحاح آمده است.

يادداشت اثر  مهر و مالكيت: شكل مهر: چهار گوش                                                           

                                          سجع مهر: صنيع الملك                                  

يادداشت فهرست، كشف الايات و....: داراي فهرست درآغاز نسخه                           

 يادداشت خلاصه و چكيده: نويسنده در اين كتاب كه شرحي است بر كتاب الكافي ابن حاجب كه در علم نحو مي‌باشد كوشيده است كه نكات مهم را بيشتر شرح و توضيح دهد. ضمناً وجه تسميه اين كتاب اين است كه جامي آن را به نام فرزندش ضياءالدين شرح زده و از اين جهت آن را «الفوائد الضيائيه» ناميده است.                                                                                                                                                                              

صحافي شده در اين مجلد: شرح كبري في المنطق                                                                             

‏عنوانهاي گونه‌گون ديگر: الفوائد الضيائيه.                                                                          

عنوانهاي گونه‌گون ديگر الفوائد الضيائيه في حل مشكلات كافيه                                        

عنوانهاي گونه‌گون ديگر: شرح كافيه                                                                                 

‏موضوع: ابن حاجب، عثمان بن عمر، ۵۷۰-۶۴۶ ق، الكافيه ـ نقد و تفسير                                     

‏موضوع: زبان عربي ـ صرف و نحو                                                                                             

شناسه افزوده: ‏ابن حاجب، عثمان بن عمر، 570-646ق، الكافيه ـ شرح                                 
شناسه افزوده: تبريزي، محمد كاظم بن عبدالعلي، كاتب                                                       

شماره رده‌بندي: 1290 ج ش/ك159الف75/492

اكنون با توجه به مثال بالا و به منظور ارائه يك الگو براي اطلاعات كتابشناختي كتابهاي چاپ سنگي، الگوي پيشنهادي زير به ترتيب فيلدها و فيلدهاي فرعي طراحي شده است. در اين الگو، از ذكر شماره فيلد خودداري شده زيرا در هنگام ورود اطلاعات، فهرست‌نويس فقط داده‌ها را وارد فيلدها مي‌نمايد و خود نرم‌افزار شماره فيلدها و فيلدهاي فرعي و نيز نشانه‌ها يا كدهاي آنها را تعبيه مي‌كند.

بر اساس اين الگو، كاربرگة ورود اطلاعات نسخه‌هاي چاپ سنگي كشور دربرگيرندة دو سطح اصلي است: الف) اطلاعات كتابشناسي ب) اطلاعات نسخه‌شناسي مربوط به هر نسخه.

كاربرگه ورود اطلاعات براي كتابهاي چاپ سنگي (بدون اشاره به شماره فيلد در مارك ايران)

نتايج پژوهش حاضر نشان داد فرمت پيشنهادي تدوين شده بر اساس مارك ايران و افزودن فيلدهاي ديگري از يوني مارك، تا اندازة زيادي براي ذخيره و مبادله اطلاعات نسخه‌هاي چاپ سنگي به لحاظ محتوا و اطلاعات كتابشناسي و نسخه‌شناسي مناسب است. بر اين اساس، مي‌توان نتيجه‌گيري كرد كه با افزودن برخي فيلدها يا فيلدهاي فرعي به مارك ايران و همخوان‌تر كردن آن با ملزومات ذخيره، مبادله، و نمايش اطلاعات كتابهاي چاپ سنگي، شرايط را براي سازماندهي اين منابع ارزشمند به گونة كاملتري فراهم كرد تا دسترسي بهتري براي پژوهشگران به وجود آيد.

شركتهاي دست‌اندركار طراحي نرم‌افزار و نيز كتابخانه‌هاي دارنده كتابهاي چاپ سنگي، مي‌توانند با كار بيشتر روي اين فرمت و بررسي ميزان همخواني آن با نيازهاي مربوط، به ارتقاي اين الگو كمك كنند.

ـ افشار، ايرج (1384). «طرح كارت‌برگه، مجموعه مقالات و جستارها به پاس زحمات سي ساله فرانسيس ريشارد نسخه‌شناس برجسته فرانسوي». تهران: مركز نشر ميراث مكتوب، ص 109- 111.

ـ دبيري، اكرم (1384). «چاپ سنگي و دلايل رواج آن در ايران». فصلنامه كتاب، دوره 6، شماره 2 (تابستان)، 59- 66.

ـ كوكبي، مرتضي (1385). «مارك، دايرةالمعارف كتابداري و اطلاع‌رساني». تهران: كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران. جلد2، ص. 1657ـ 1652.

ـ سازمان اسناد و كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران (1381). «مارك ايران». تهران: كتابخانه ملي ايران.

ـ وفادار مرادي، محمد (1379). «مقدمه‌اي بر اصول و قواعد فهرستنگاري در كتب خطي». تهران: كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي.

- IFLA(2002) .UNIMARC concise bibliographic. Retrieved 14, 7, 2009, from. http: //archive. ifla. org/VI/3/p1996- 1/concise2. pdf

- International Federation of Library Associations and Institutions (1994- ). UNIMARC manual: bibliographic format Munchen: Saur, 4--- 1. from http: //archive. ifla. org/VI/3/p1996- 1/sec uni Htm

- UNIMARC. Retrieved .12, 7, 2009, from http: //www .unimarc. info/bibliographic/2. 3/en/summary

پيوست شماره1. مقايسه عناصر كتابشناختي و نسخه‌شناختي كتابهاي چاپ سنگي با مارك ايران