هدف اين پژوهش، دستيابي به الگوي احتمالي در فهرست‌نويسي نسخه‌هاي خطي ايران با تأكيد بر مجموعه پنج كتابخانه بزرگ بوه است. داده‌هاي پژوهش با استفاده از سياهه وارسي گردآوري و تحليلهاي لازم بر اساس آزمون كروسكال واليس جهت مقايسة نحوة حضور عناصر سياهه وارسي در فهرستهاي كتابخانه‌هاي مورد بررسي، انجام شد. نتايج به دست آمده بيانگر نبود الگوي واحد در فهرست‌نگاري نسخه‌هاي خطي در ايران و به تبع آن تأييد فرضيه پژوهش بود. براي رفع مشكل و تدوين استاندارد ملي نسخه‌هاي خطي در آينده، الگويي بر اساس قواعد موجود در ايران و جهان همراه با ملزومات و مقدمات لازم آن جهت يكسان‌سازي روال فهرست‌نگاري نسخه‌هاي خطي در كشور، پيشنهاد گرديد.

كليدواژه‌ها: فهرست‌نگاري نسخه‌هاي خطي، نسخه‌هاي خطي ايران.

همزمان با توليد و گردآوري كتابهاي خطي از گذشته، رسم بر سياهه‌نويسي و فهرست‌نويسي اين آثار بوده است. در دوران معاصر، پنج كتابخانه بزرگ شامل كتابخانه ملي، كتابخانه آستان قدس رضوي، كتابخانه مركزي دانشگاه تهران، كتابخانه آيت‌الله مرعشي نجفي و كتابخانه مجلس شوراي اسلامي كه جزو بزرگترين مجموعه‌هاي نسخه‌هاي خطي هستند، تلاشهايي را در جهت فهرست‌نويسي مجموعه‌هاي خود، انجام داده‌اند.

اهميت فهرستهاي اين كتابخانه‌ها، جدا از غناي مجموعه، به دليل فهرست‌نگاران آنهاست، زيرا اكثر اين فهرست‌نگاران، افراد صاحب سبك و تأثيرگذار در فهرست‌نگاري نسخه‌هاي خطي در ايران هستند. با توجه به اينكه در بيشتر موارد بخصوص در بين نسل پيشكسوت فهرست‌نگاران ايراني (از سال 1305 به بعد) فهرست‌نگاري امري فردي و بر پايه ديدگاه فهرست‌نگاران بوده است، تفاوت در سبك فهرستها و فهرست‌نويسان، ملموس است. بر اساس تفاوتهاي موجود در شيوة فهرست‌نويسي نسخه‌هاي خطي، آن را به دو دورة سنتي و نوين (عظيمي، 1387: ص132) تقسيم كرده‌اند.

بر مبناي تفاوتهاي موجود،‌ پژوهش حاضر بر آن است كه به بررسي وجود الگوي احتمالي در فهرست‌نگاري نسخه‌هاي خطي در ايران بپردازد و در صورت نياز، راهكارهايي براي بهبود آن ارائه نمايد.

نسخه‌هاي خطي:برگه‌هايي كه بر روي آن مطالبي با دست، به وسيله قلم ني، قلم مو، قلم فلزي و با مركب [پيش از رواج صنعت چاپ] نوشته شده باشد و آن برگ[ها] از يك طرف [عطف] به هم متصل و پيوسته شده و از طرف عطف بين دفتين قرار گرفته باشند و از همان طرف به نقطه هاي جلد پيوسته شده باشد، نسخه خطي ناميده مي‌شوند كه ممكن است توسط نويسنده نوشته (نسخه اصلي/ مسوده) و يا از روي نسخه مأخوذي رونويسي شده باشد (نسخه فرع/ رونويس) (مايل هروي، 1380:ص25). و متمايز از[دستنوشته‌هاي معاصر]،سند ، نامه يا پژوهشنامه‌اي است كه با دست نوشته شده باشد (سلطاني و راستين، 1365:ص.410) . در تعريف نسخه‌هاي خطي، وجود مركب و كاغذ و قيد دستنويس و [بين دفتين صحافي شدن] و مربوط به دوران قبل از اختراع چاپ بودن ضروري است(فدايي،1386:ص11).  

دو دليل عمده براي ارزشمند بودن نسخه‌هاي خطي وجود دارد: 1) قدمت داشتن 2) علمي [و] تحقيقي بودن(فدايي، 1386:ص. 12). اين دو عامل سبب مي‌گردد هر نسخه از يك كتاب خطي، از هر دو جنبة محتوايي و فكري و ظاهري و فيزيكي، قابل استفاده و تحقيقي باشد.

فهرست‌نويسي نسخه‌هاي خطي:مجموعه‌اي از فعاليتهايي است كه [طي يك فرايند منظم] به تهية صورت نظام‌مند نسخه‌هاي خطي در يك ياچند كتابخانه و تسهيل دستيابي به محتواي فكري آنان منتهي مي‌شود.

اهميتفهرست‌نويسي نسخه‌هاي خطي در آن است كه نسخه‌هاي خطي بنا به طبيعتشان، اغلب منحصر به‌ فرد هستند و در كتابخانه‌هاي مختلف، بويژه كتابخانه‌هاي قديمي ومهجور، پراكنده‌اند. بدون فهرست‌نويسي و فراهم كردن نقاط بازيابي كافي و مناسب،پژوهشگران نمي‌توانند نسخه‌هاي خطي را شناسايي كنند و به آنها دست يابند و در تصحيح متون كهن يا پژوهشهاي تاريخي، از آنها بهره گيرند.(عظيمي، 1385،ص1255).

در نگاه به ماهيت فهرست‌نويسي و به تبع آن فهرست‌نويسي نسخه‌هاي خطي، توافق وجود ندارد. فهرست‌نگاري از آنجا كه به گردآوري اطلاعات مربوط به (كتاب) نسخه مي‌پردازد، فن و از آن جهت كه به تحليل تاريخي اطلاعات درباره نسخه اهتمام دارد، در حوزه علوم واقع مي‌شود (وفادار مرادي، 1379: ص. 1)

پيشينة پژوهش: خوشبخت (1388)، عظيمي (1387) و عمراني (1385) در ايران و هامفري[1] (2007) و غالي نصر[2] (2007) در خارج از كشور، نمونه كارهاي مرتبط مي باشند.

اين پژوهش با هدف بررسي وجود يا نبود الگوي مشخص در فهرستهاي منتشر شدة جامعه مورد بررسي و در صورت لزوم پيشنهاد يك الگوي مناسب و ايده‌آل با تأكيد بر مزيتها صورت گرفته است. در عين حال اين فرضيه مطرح شده كه بين عناصر اطلاعاتي موجود در فهرستهاي نسخه‌هاي خطي پنج كتابخانة بزرگ ايران ـ شامل كتابخانه ملي، كتابخانه آستان قدس رضوي، كتابخانه آيت الله مرعشي نجفي، كتابخانه مجلس شوراي اسلامي و كتابخانه مركزي دانشگاه تهران ـ اختلاف معنادار وجود دارد و الگويي مشخص از آن به دست نمي‌آيد.

براي بررسي فرضية تحقيق و تحليل وضعيت فهرست‌نويسي نسخه‌هاي خطي در پنج كتابخانه مورد بررسي،  از روش پژوهش كمّي با رويكرد پيمايشي تحليلي، بهره گرفته شد. داده‌ها با استفاده از سياهة وارسي گردآوري گرديد. در طراحي سياهة وارسي، از عناصر كتابشناسي و نسخه‌شناسي موجود در فهرستهاي كتابخانه‌هاي مورد بررسي، نظر فهرست‌نويسان مجّرب، فصل چهار قواعد فهرست‌نويسي انگلوامريكن ويرايش دوم، عناصر موجود در مارك ايران و قواعد فهرست‌نويسي توصيفي منابع خطي، فهرستهاي كتابخانه‌هاي لايپزيك، پرينستون، كنگره، همراه با مقاله‌ها و فهرستهاي موجود از مجموعه‌هاي كشورهاي عربي، استفاده شد. سپس با نظر متخصصان موضوعي، تعدادي از آيتم‌ها كه وجود آنها ضروري‌تر به نظر مي‌رسيد، انتخاب و سياهة وارسي نهايي آماده گرديد (دليل گزينش تعدادي از آيتم‌ها تعداد فراوان آنها بود كه مطابقت دادن آنها با اين حجم نمونه، تقريباً غير ممكن مي‌نمود).

جامعة مورد مطالعه و روش تجزيه و تحليل داده‌ها

جامعة اين پژوهش فهرستهاي نسخه‌هاي خطي كتابخانه‌هاي بزرگ شامل پنج كتابخانة آستان قدس رضوي، مرعشي نجفي، مجلس شوراي اسلامي، كتابخانة‌ ملي و دانشگاه تهران است. از كل فهرستهايي كه جامعة پژوهش را تشكيل مي‌دهند، با استفاده از نرم‌افزار Sample size calculator حجم نمونه از جامعه نامحدود به دلايل بالا بودن تعداد جامعه و مشخص نبودن تعداد دقيق نسخه‌هاي خطي فهرست شده در هر كتابخانه، انتخاب شد و بر اساس آن يك نمونة 393 تايي از فهرستها به صورت طبقه‌اي به دست آمد. دليل انتخاب روش طبقه‌اي، وجود تفاوت در تعداد جامعه آماري در هر كتابخانه و ناهمگن بودن جامعه (تفاوت در فهرست‌نويسان مجموعه هر كتابخانه و تفاوت روش در فهرستهاي هر فهرست‌نويس با بقيه و به تبع آن هر جلد با جلد ديگر و هر كتابخانه با كتابخانه ديگر) است.

تحليل داده‌ها با استفاده از نرم‌افزارهاي  Spss و  Excel بر اساس آمار استنباطي انجام شد. براي بررسي و مقايسه عناصر فهرستهاي هر كتابخانه با كتابخانه‌هاي ديگر و بررسي الگوي نهايي، از آزمون كروسكال واليس[3] استفاده شد.

براي رسيدن به پاسخ فرضية پژوهش، مقايسه‌اي در ميزان و نحوة حضور هر يك از عوامل سياهة وارسي در فهرستهاي پنج كتابخانة بررسي شده با استفاده از آزمون ناپارامتريك كروسكال واليس انجام شد و نتايج زير به دست آمد:

از ميان 38 معيار موجود، بين11 معيار شماره بازيابي؛ پديدآور اصلي، حقيقي، حقوقي؛ عنوان اصلي اثر (عنوان قراردادي)؛ عنوان نسخه؛ محل استنساخ؛ نام كاتب؛ كامل/ ناقص (20 كلمات آغاز)؛ توضيحات نقص نسخه (در صورت افتادگي)؛ درجه خط؛ وضعيت آسيب‌ديدگي؛ تاريخ فهرست‌نويسي، در پنج كتابخانه مورد بررسي اختلاف معناداري وجود ندارد.

همچنين، مشخص شد بين 27 عنصر ديگر سياهة وارسي در پنج كتابخانة بررسي شده، اختلاف معناداري وجود دارد.

با توجه به تقسيم‌بندي موجود براي دو بخش كتابشناسي و نسخه‌شناسي در فهرستهاي ايراني عناصر سياهة وارسي، به ترتيب ميانگين حضور در فهرستهاي پنج كتابخانه اولويت‌بندي شد تا در صورت امكان روابط احتمالي و اهميت هر عنصر و معناداري اختلاف آن بين كتابخانه‌ها به دست آيد. نتايج در هر يك از بخشهاي سياهه وارسي در بين كتابخانه‌ها نشان داد:

با توجه به نتايج به دست آمده، مشخص شد در برخي از عناصر همگرايي و برابري كتابخانه‌‌ها در جهت منفي (دارا نبودن آن عنصر) بوده است. از جمله اين عناصر: تاريخ فهرست‌نويسي، شناسه افزوده عنوان، شناسه افزوده نامهاست.

در برخي از عناصر ديگر، تفاوت ميانگين كتابخانه‌‌ها با هم بسيار بالاست. براي مثال، در معيار مربوط به نوع كاغذ 2 كتابخانه آستان قدس و ملي با ميانگين تقريبي 96% در برابر دو كتابخانه مركزي دانشگاه تهران و مجلس با 56% و كتابخانه مرعشي نجفي با 24% قرار دارند.

به طور كلي، در فهرست‌نويسي ايراني عناصري وجود دارد كه در هر دوره فهرست‌نويسي ايران مورد توجه بوده‌اند. براي نمونه، مي‌توان از اين عناصر نام برد:

    شماره بازيابي، نوع خط، تعداد برگ، تعداد سطر، نوع جلد، عنوان، پديدآور اصلي، زبان، معرفي نسخه و ابواب و فصول، موضوع، آغاز و ...

در مقابل، عناصر ديگري در فهرست‌نويسي ايراني وجود دارد كه جديد بوده و حتي در بين همه كتابخانه‌‌هاي مورد بررسي نيز كاملا پذيرفته نيستند. از جمله اين عناصر :

 موضوع، اسامي مستند شده، شناسه افزوده عنوان و شناسه افزوده نامها هستند.

در كنار اين عناصر، عنصر تاريخ فهرست‌نويسي در فهرستهاي بررسي شده مشاهده نشد. در كل، فهرستهاي موجود از اين كتابخانه‌‌ها تمامي عناصر سياهه وارسي، به غير از تاريخ فهرست‌نويسي را دارا بود. اما در چگونگي و ميزان حضور اين عناصر در فهرستهاي هر فهرست‌نويس نسبت به فهرست‌نويسان ديگر و هر كتابخانه نسبت به كتابخانه‌‌هاي ديگر و هر دوره فهرست‌نويسي با دورة ديگر تفاوتهاي زيادي وجود دارد. هر چه از گذشته فهرست‌نويسي نسخه‌هاي خطي در ايران به سمت زمان حال سپري شده است، ميزان حضور عناصر فهرست‌نويسي موجود در سياهة وارسي در فهرستها بيشتر و فهرستها قاعده‌مندتر شده است. در نهايت، بيشترين مطابقت با عناصر سياهة وارسي، به فهرست‌نويسي سالهاي اخير مربوط بود.

با توجه به نتايج به دست آمده از نحوة حضور هر يك از عناصر سياهة وارسي در هر كتابخانه نسبت به كتابخانه‌‌هاي ديگر، فرضية پژوهش مبني بر اينكه:

بين عناصر اطلاعاتي موجود در فهرستهاي نسخه‌هاي خطي پنج كتابخانه بزرگ ايران ـ شامل كتابخانه ملي، كتابخانه آستان قدس رضوي، كتابخانه آيت الله مرعشي نجفي، كتابخانه مجلس شوراي اسلامي و كتابخانه مركزي دانشگاه تهران ـ اختلاف معناداري وجود دارد و الگويي مشخص از آن به دست نمي‌آيد.

مشخص شد در فهرست‌نگاري ايراني، در زمينة نسخه‌هاي خطي به دليل ميزان حضور متفاوت بسياري از عناصر سياهة وارسي در فهرستهاي هر كتابخانه نسبت به كتابخانه‌‌هاي ديگر، نمي‌توان ادعا كرد كه يك الگوي ملي با جزئيات مشابه در فهرست‌نويسي نسخه‌هاي خطي در ايران وجود دارد.

با توجه به لزوم وجود يك الگوي ملي لازم در جهت يكسان‌سازي فهرست‌نگاري نسخه‌هاي خطي در ايران، الگويي پيشنهاد گرديد.

با توجه به نتايج پژوهش حاضر و عناصر موجود در قواعد فهرست‌نويسي نسخه‌هاي خطي و استانداردهاي موجود و با الگوگيري از كاربرگه‌هاي جديد فهرست‌نويسي نسخه‌هاي خطي در داخل و خارج از كشور و عناصر پيشنهادي از سوي محققان، به نظر مي‌رسد در فهرست‌نويسي نسخه‌هاي خطي ايران، نياز فوري به بازنگري جهت تدوين كاربرگه استاندارد ملي وجود دارد. براي اين امر، دلايلي را مي‌توان ذكر كرد، از جمله: 1. جلوگيري از دوباره كاري 2. جلوگيري از پراكنده‌كاري و فهرست‌نگاري قائم بر سليقه فهرست‌نگار 3.كمك به استفاده‌كنندة نهايي 4.جلوگيري از هدر رفتن منابع مالي كتابخانه‌‌ها و مراكز نسخه‌هاي خطي با توجه به محدوديتهاي مالي پيش روي هر سازمان 5.تسهيل تبادل اطلاعات كتابشناختي كتابهاي خطي بين مراكز دارنده نسخه‌ها با هر سازمان متقاضي و ...

مقدمات لازم براي رسيدن به يك استاندارد ملي

براي رسيدن به يك استاندارد ملي، تنها تهية يك كاربرگه مورد قبول همگان نمي‌تواند تمام مشكل موجود را حل كند، چون وجود فهرست‌نويسي يكدست و استاندارد، مقدمات و ابزار استاندارد مي‌طلبد. مقدمات و ابزار استاندارد فهرست‌نويسي نسخه‌هاي خطي عبارتند از: 1. فهرست‌نگاران 2. كتابشناسي‌ها و كتابهاي رجال لازم 3. فهرست مستند مشاهير 4. سرعنوانهاي موضوعي مخصوص نسخه‌هاي خطي 5. اطلس رنگها و آرايه‌ها و تزئينات 6. تحقيقات آزمايشگاهي در زمينة كاغذشناسي كاغذهاي اسلامي 7. اطلس ته نقشهاي كاغذهاي غربي (فرنگي) 8. وجود قواعد و خط مشي مكتوب در رابطه با فهرست‌نويسي كتابهاي خطي        9. وجود آموزشهاي دانشگاهي و ضمن خدمت.

بر اين اساس، نخست بايد هر يك از اين موارد ساماندهي گردد و در نهايت يك الگوي استاندارد ملي بر اساس الگوي پيشنهادي اين پژوهش تهيه شود. اين الگوي پيشنهادي برگرفته از پشتوانه انتشاراتي فهرست‌نويسي ايراني در زمينة نسخه‌هاي خطي و ساير قواعد موجود در جهان در زمينه‌هاي كتابشناسي و نسخه‌شناسي است و با نگاه به فهرستهاي نسخه‌هاي خطي كتابخانه‌هاي بزرگ جهان، داراي مجموعه‌هاي نسخه‌هاي خطي اسلامي، تهيه گرديده است.

در الگوي پيشنهادي كه داراي سه بخش كتابشناسي، نسخه‌شناسي و تحليلي است، تلاش مي‌شود با توجه به قواعد انگلو امريكن در بخش كتابشناسي و تحليلي و بر مبناي كاربرگه كتابخانه ملي عمل شود. به دليل وجود برخي از عناصر مناسب در فهرستهاي دوره مدرن كتابخانه ملي از قبيل مستند شدن و نحوة انتخاب سرشناسه و ...، الگوي مناسب ايران، به نحوي توسعه و بهبود فهرست‌برگه كتابخانة ملي است. بر اين مبنا، الگوي پيشنهادي در بخش كتابشناسي و تحليلي تا حد زيادي با آن كاربرگه مطابق است، اما در بخش نسخه‌شناسي داراي بخش‌بنديهاي متفاوت و دقت و تمركز بيشتري است.

اين رويّه باعث ساماندهي اطلاعات موجود در دو بخش كتابشناسي و تحليلي از قبيل: تعيين سرشناسه، مستند كردن و موضوع ـ كه در همه نسخه‌هاي موجود از يك عنوان مشابه است ـ مي‌گردد. براي رسيدن به هدفهاي اين بخش، لازم است سرعنوانهاي موضوعي مخصوص نسخه‌هاي خطي و متون كهن همراه با فهرست مستند مشاهير قوي در برگيرندة تمام اشخاص دخيل در توليد نسخه‌هاي خطي (از قبيل مؤلفان، كاتبان، تذهيب‌كاران، جلدسازان و ...) بويژه در تمدن اسلامي، وجود داشته باشد. با تحقق اين هدف، از بسياري دوباره‌كاريها جلوگيري خواهد شد و حتي امكان تهيه كتابشناسي ملي نسخه‌هاي خطي، همانند كتابهاي چاپي، وجود خواهد داشت. بنابراين، با استفاده از اين روش نيمي از كار فهرست‌نگاري يكپارچه مي‌شود.

در بخش نسخه‌شناسي نيز با توجه به موارد نسخه‌شناسي موجود در فهرست‌نگاري ايراني و قواعد جهاني و كار كتابخانه‌‌هاي ديگر، حداكثر مشخصات موجود براي هر اثر در دست فهرست‌نگاري بايد ذكر گردد. براي يكدست‌سازي كار اين بخش و ساماندهي اصطلاحات و اسامي موجود در زمينة آرايه‌ها، كاغذ، رنگ و ... نخست بايد اطلس رنگها و آرايه‌ها در دست هر فهرست‌نگار قرار بگيرد تا از دادن اصطلاحات نامأنوس و متفاوت جلوگيري گردد. در كنار اين اطلس، بايد كار و تحقيقات آزمايشگاهي لازم نيز در زمينه كاغذها تكميل گردد تا كاغذهاي اسلامي دقيق‌ترين نوع كاغذها تشخيص داده شود. در زمينة كاغذهاي غربي نيز با توجه به كارهاي انجام گرفته در غرب، بايد اطلسي در زمينه ته نقشهاي كاغذها تهيه گردد تا در تشخيص تاريخ كاغذ و اثر در دست فهرست‌نگاري، به فهرست‌نگار كمك كند.

علاوه بر اين موارد، آموزشهاي ضمن خدمت و دانشگاهي متمركز نيز بايد وجود داشته باشد. خصيصه اين دو نوع آموزش آن است كه باعث جهت دهي و همسان سازي ديد و افكار فهرست‌نگاران حال و آينده خواهد شد.

در نهايت، بايد قواعد مدوّني در اين زمينه تهيه گردد تا به عنوان راهنماي فهرست‌نگاران از آن استفاده شود. اين قواعد در كنار موارد ذكر شدة قبلي، ميزان دخالت سليقة شخصي فهرست نگاران را به حداقل ممكن مي‌رساند.

1.                   پيروي از يكي از قواعد استاندارد موجود در جهان از قبيل:AACR2, AMREMM, ISBD(A) DCRM(R) و يا بومي‌سازي يكي از اين قواعد يا تدوين قواعد فهرست‌نويسي در كشور.          

2.    تهية كاربرگه‌اي مناسب براي استفاده در تمام كتابخانه‌‌هاي داراي كتابهاي خطي (كاربرگه موجود بايد ظرفيت استفاده براي تمام شكلهاي موجود از يك نسخه از قبيل: نسخه‌هاي كاغذي يا پوستي [ساده يا آرايه‌مند]، عكسي و ديجيتالي را دارا باشد.)

در زمينة رايانه‌اي كردن اين الگو (قالب ورود رايانه‌اي اطلاعات) نيز مي‌توان از قالب مارك جهت ورود اطلاعات به پايگاه‌هاي الكترونيكي استفاده كرد؛ ولي براي تحقق اين هدف بايد بر مشكل سطحي‌نگر بودن مارك نسبت به برخي از موارد اطلاعاتي بخصوص در بخش يادداشتها توجه داشت و براي آن چاره‌اي انديشيد.

در اين الگو، سعي شد عناصري گنجانده شود كه در دورة جديد و به دليل روند روبه رشد توليد پايگاه‌هاي تمام متن الكترونيكي و اينترنتي نسخه‌هاي خطي ضروري به نظر مي‌رسد.

در نهايت، بر اساس نتايج به دست آمده از اين پژوهش، براي ايجاد يك الگوي ملي مطابق با استانداردهاي جهاني و فهرست‌نويسي پيشين ايراني، الگوي زير پيشنهاد مي‌شود. فهرست‌نويسي هر نسخه بايد با توجه به اين موارد اجرا گردد:

 شماره بازيابي:1. جديد 2. قديم

سرشناسه:1. پديدآور(مستند شده، ولادت ـ وفات) 2. عنوان

عنوان:1.عنوان اصلي 2.عنوان قرار دادي 3.عنوان مشترك قراردادي          4. عنوان با الفباي فارسي (براي كتابهاي داراي الفباي غير عريبك)

ناحية شرح مسئوليتها: 1. تكرار نام پديدآور 2. مترجم 3. محشي 4. مصحح 5. گردآورنده 6. نقاش 7. جلدساز

ناحيه محتوا:1.چكيده محتوا 2. فهرست ابواب و فصول 3. آغاز 4. انجام

ناحيه زبان:1. زبان اثر در دست 2. زبان متن ميانجي (ترجمه) 3. زبان اثر مادر (ترجمه) 4.زبان حواشي، ياددداشتها و انجامه كاتب (درصورت تفاوت با متن اصلي)

ناحيه يادداشتهاي‌كتابشناسي:1.تاريخ و محل تأليف 2. مهدي‌اليه 3. شكلهاي                ديگر نسخه 4. بازتكثير 5. نسخه‌هاي ديگر اثر 6. منابع ديده شده 7. ترجمه‌ها

ناحية مشخصات ظاهري (نسخه‌شناسي):1. وضعيت نسخه 2. شكل (ساختار) 3. بياض 4. كتاب 5. مرقع 6. طومار

محتوايي:1. جنگ 2. مجموعه 3. نسخه به خط مؤلف 4. استنساخ كاتب

ناحيه يادداشتهاي كتابت (وضعيت استنساخ):1.نام كاتب (مستند شده)      2. تاريخ كتابت 3. نسخه مأخوذ 4. كتابت به سفارش 5. محل كتابت 6. ميزان اعتباركتابت 7. انجامه كاتب 8. زبان انجامه (در صورتي كه زبان انجامه با زبان متن تفاوت داشته باشد). 9. كاتب نو نويس 10. تاريخ نونويسي 11. محل نونويسي

1. نوع خط متن: 1. نسخ 2. نستعليق 3. شكسته نستعليق 4. رقاع 5. ريحان        6. تعليق 7. كوفي و ...

3. خط حواشي، يادداشتها و انجامه 5. كيفيت خط حواشي، يادداشتها و انجامه كاتب 6. رنگ مركب حواشي، يادداشتها و انجامه كاتب

1. نوع كاغذ: 1. اصفهاني 2.فرنگي 3. ترمه 4.سمرقندي 5. دولت‌آبادي (هندي) 6. خانبالغ (چيني) 7. سيالكوتي (هندي) و ...

2. رنگ كاغذ 3. محل ساخت 4. ته نقش كاغذ (كاغذهاي غربي) 5.آفتها و آسيبهاي وارده 6. مرمت

1. مقوايي با روكش: 1. روغني 2. چرمي 3.پارچه‌اي 2.مقوايي بدون روكش (روكش كاغذي)

2. رنگ جلد 3. ويژگيها و تزئينات جلد: 1. چرمي:1. تيماج 2. ميشن           3. ساغري 4. سوخت 2.روغني:1. رنگ و روغن: *. با طرح گل و بوته *. با طرح ترنج و سر ترنج 2. لاكي 3. پارچه‌اي:قلمكار

4. محل ساخت جلد 5. نام سازنده جلد 6. اندرون جلد 7. آسيبها و آفتهاي جلد 8. مرمت

اندازه‌ها: 1. تعداد صفحات 2. اندازه كاغذ 3. قطع: 1. وزيري 2. سلطاني     3. رحلي 4. رقعي 5. پالتويي 6. بازوبندي (عمامه‌اي) و ...

4. اندازة متن (طول خطوط) 5. تعداد ستونهاي متن در صفحه (در صورت چند ستونه بودن) 6. تعداد سطرهاي متن

آرايه‌ها (تزئينات): 1. شمسه 2. سرلوحه 3.كتيبه 4. ترنج 5. نيم ترنج 6. لچكي 6.جدول 7.كمند 8. اسليمي 9. ختايي 10. تذهيب 11. ترصيع 12. تشعير               13. طلااندازي: 1. طلا اندازي مجدولي 2. بين سطور: *.ساده *.دندانه موشي

تصاوير:1.نقاشي 2. مينياتوريا مجلس تصوير 3. سبك 4. تصويرگر، نقاش (در نسخه‌هاي آرايه‌مند) 5.تصويرها و جدولها

1. يادداشتهاي تملك: 1. مالك/ مالكان 2. تاريخ مالكيت 3. نشانه‌هاي مالكيت

2. يادداشتهاي وقف: 1. واقف 2. تاريخ وقف 3. مضمون وقف

3. يادداشتهاي خريد: 1. خريدار 2. تاريخ خريد 3. قيمت خريد 4. ساير اطلاعات خريد

4. يادداشتهاي اهدا: 1. اهداگر 2. تاريخ اهدا 3. نشانه‌هاي اهدا

ناحية امتياز و ويژگيهاي نسخه:1.به خط مؤلف 2. منحصر و كمياب است   3. قدمت 4. تزئينات و آرايه‌ها 5. سماع و قرائت شده 6. مقابله و تصحيح شده         7. داراي حواشي

نشانه‌هاي خاص نسخه:1.امضا 2.مهر: 1.سجع مهر 2.شكل مهر 3.شرح مهر

ناحية يادداشتهاي خاص نسخه:

2. مقابله و تصحيح شده:1. مصحح 2. مأخذ تصحيح و مقابله 3. تاريخ تصحيح و مقابله 4. محل تصحيح

3. داراي حواشي:*.نوع حاشيه: 1. مختصر 2. مفصل 3. توضيحي              4. تشريحي 5. لغوي 6. تفسيري 7. ادبي *.مقدار حواشي: 1. اكثر صفحات2. برخي صفحات *.محشي *.تاريخ حاشيه‌نويسي * .محل حاشيه‌نويسي

4. نسخه همراه است با:

1. CD: 1. شمارهCD 2. محل نگهداري 3. نحوه تهيه (خريد و...) 4. دسترسي

4. عكسي: 1. محل نگهداري نسخه اصلي 2. كيفيت نسخه عكسي 3. تاريخ تهيه نسخه عكسي

1.                   موضوع: 1. موضوع 2. نام شخص 3. نام خاندان 4. و ...

2.                   شناسه افزوده عنوان 3. شناسه افزوده نامها

- خوشبخت، مليكا (1388). «بررسي ميزان پراكندگي اطلاعات كتابشناختي در پيشينه‌هاي خطي خانه كتاب و ارائه الگويي براساس FRBR». پايان‌نامه كارشناسي ارشد كتابداري و اطلاع‌رساني، دانشكده علوم تربيتي و روانشناسي، دانشگاه شهيد بهشتي.

- سلطاني، پوري و فروردين راستين (1379). «دانشنامه كتابداري و اطلاع‌رساني، فارسي- انگليسي». تهران: فرهنگ معاصر.

- عظيمي، حبيب‌الله (1387).«نگاهي نو به فهرست‌نويسي نسخ خطي و پيوند ميان شيوه‌هاي سنتي و نو». آيينه ميراث. سال ششم، شماره 3، پياپي 42(پاييز 1387).

- ـــــــــــــــــــــ (1385). «فهرست‌نويسي نسخه‌هاي خطي». دايرة‌المعارف كتابداري و اطلاع‌رساني. ]پيوسته[، دسترس‌پذير:

- عمراني، ابراهيم (1385). «عناصر پيشنهادي براي كاربرگه ملي فهرست‌نويسي نسخه‌هاي خطي و چاپ سنگي». كتاب ماه كليات، شماره‌هاي111-110-109 (تير، مرداد و شهريور1385).

- فدايي، غلامرضا (1386). «آشنايي با نسخ خطي و آثار كم‌ياب (فارسي و عربي)». تهران: سمت.

- مايل هروي، نجيب (1380). تاريخ نسخه‌پردازي و تصحيح انتقادي نسخه‌هاي خطي». تهران: كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي.

- وفادار مرادي، محمد (1379). «مقدمه‌اي بر اصول و قواعد فهرست‌نگاري در كتب خطي». تهران: كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي.

- Ghali Nasr, Walid(2007). Different Practices in Manuscript Cataloging in Egypt: How could they be reconciled?. The 3rd Islamic Manuscript Conference 28-31 Aug. 2007 University of Cambridge, UK. [online], available at: TIMA www. Islamicmanuscript.org/files/GHALI_Walid_2007_TIMA.pdf   ]2009Dec15[ 

- Hamphrey, Joy(2007). »Manuscripts and Metadata: Descriptive Metadata in Three Manuscript Catalogs: DigCIM, MALVINE, and Digital Scriptorium«. Cataloging & Classification Quarterly. [online], available at : http://pdfserve.informaworld .com/226500_779856539_902736250.pdf ]2009Sep20[