استفاده از راهكارهاي بازاريابي، فرصتي را براي كتابخانه‌ها فراهم مي‌آورد تا استفاده‌كنندگان بالقوه را به استفاده‌كنندگان بالفعل تبديل كنند و از اين طريق موجب افزايش استفاده و بهره‌وري بيشتر كتابخانه‌ها شود. مكان كتابخانه به عنوان يك عامل بيروني و فعاليتهايي كه به آگاهي از وجود خدمات كتابخانه منجر مي‌شوند، دو عنصر از عناصر اصلي مطرح در مفهوم آميختة بازاريابي هستند. پژوهش حاضر به روش پيمايشي، به سنجش تأثير اين دو بر ميزان استفاده و بررسي جايگاه آموزشي و پژوهشي كتابخانه مركزي دانشگاه فردوسي مشهد مي‌پردازد. جامعه مورد مطالعه، تمامي دانشجويان مقطع كارشناسي مشغول به تحصيل در نيمسال اول سال تحصيلي 89-1388 از 6 دانشكده انتخابي بر اساس فاصله مكاني بود. ابزار گردآوري اطلاعات، روش مشاهده آثار به جاي مانده از بخش امانت كتابخانه مركزي با بهره‌گيري از نرم‌افزار سيمرغ بود و از روش پرسشنامه براي سنجش رفتارهاي استفاده‌كنندگان از خدمات كتابخانه مركزي استفاده شد. تحليل آماري يافته‌هاي نشان داد: (1) بين فاصلة مكاني تحصيل يا اقامت دانشجويان از كتابخانه مركزي دانشگاه و ميزان استفاده از اين كتابخانه، رابطه معناداري وجود دارد؛ به اين معنا كه دانشجويان ساكن در فاصله‌هاي نزديك، استفادة بيشتري از كتابخانه و خدمات آن داشته‌اند. (2) به علت يكسان بودن سطح نبود آشنايي، بين ميزان استفاده دانشجويان ساكن خوابگاه‌هاي نزديك كتابخانه مركزي و ساير دانشجويان، اختلاف معناداري وجود نداشته و هر دو گروه استفاده يكساني از كتابخانه مركزي داشته‌اند. (3) بين ميزان كتابهاي به امانت رفته از دو حوزه علوم و علوم اجتماعي تفاوت وجود دارد و اين تفاوت در جهت فزوني امانت در كتابهاي حوزه علم است. (4) بين كميّت كتابهاي به امانت برده شده علوم اجتماعي و كتابهاي ادبي تفاوت وجود دارد و اين تفاوت به دليل نبود كتابهاي ادبي در ديگر كتابخانه‌هاي دانشگاه (غير از ادبيات) در جهت فزوني كتابهاي ادبي است. (5) دانشجويان دانشگاه فردوسي تأثيرگذاري مجموعه كتابخانه مركزي دانشگاه را در فعاليتهاي آموزشي و پژوهشي خود كمتر از 50% ارزيابي كرده‌اند. (6) فهرست مشترك الكترونيك كتابهاي فارسي در سايت كتابخانه مركزي دانشگاه فردوسي، در كمتر از 20% موارد موجب مراجعه به كتابخانه‌هاي دانشگاه براي امانت كتاب شده است.

 كليدواژه‌ها: آگاهي، فاصلة مكاني تا كتابخانه، آميختة بازاريابي، كتابخانه مركزي دانشگاه فردوسي مشهد.

مقدمه و بيان مسئله

«لوئيس شورز»[4] رئيس گروه كتابداري دانشگاه فلوريدا، در مورد نقش كتابخانه در بافت آموزشي دانشگاه، نظرية «كتابخانه دانشكده‌اي»[5] را ارائه و كتابخانه را در جريان آموزش- يادگيري قرار مي‌دهد و از آن به عنوان نهادي آموزشي كه در آن دانشكده يك كتابخانه و كتابخانه يك دانشكده است، ياد مي‌كند (نقل شده در پريرخ، 1380). چنين نگرشي، روشنگر جايگاه كتابخانه‏ها در روند آموزش و پژوهش است . كتابخانه‏ها نه تنها بر تربيت نيروي انساني متخصص و متفكر تأكيد دارند، بلكه به توليد دانش و استفاده از آن نيز توجه مي‌كنند (پريرخ، 1380).

 كتابخانه‏هاي دانشگاهي زماني مدعي ايفاي نقش اساسي خود هستند كه پاسخگوي نيازهاي اطلاعاتي پژوهشگران و خود باشند (موسوي‌زاده، 1377). بر اين اساس، بقاي سودمند هر كتابخانه، صرف نظر از نوع و وسعت آن، تا حدود زيادي به ميزان پاسخگويي به نيازهاي مراجعان و تسهيل استفاده از امكانات و خدمات آنها بستگي دارد. چنانچه كتابخانه‌اي، متناسب با هدفهايي كه دنبال مي‌كند و امكاناتي كه فراهم آورده، از مراجعان و مشتاقان بي‌بهره باشد، رديابي علل اين وضعيت، مسئله روز كتابخانه خواهد بود (مختارپور، تقي‌زاده و رنگزن، 1388).

بنا به گفتة «آديوئين»[6]، تحقيقات نشان داده‌اند بخشي از جامعه از خدمات كتابخانه‏ها استفاده نمي‌كنند. يك دليل براي اين واقعيت مي‌تواند آن باشد كه كتابخانه‏ها نتوانسته‌اند خدمات خود را به طور مؤثري معرفي كنند (نقل شده درعليزاده، 1385). «كائور»[7] (2007) نيز در پژوهش خود ذكر مي‌كند كتابخانه‏هاي دانشگاهي مبلغ هنگفتي براي گسترش مجموعه، پردازش و ذخيرة منابع اطلاعاتي سرمايه‌گذاري مي‌كنند، اما با وجود انجام اين فعاليتهاي پرهزينه، از اغلب منابع موجود در كتابخانه، احتمالا به دليل بي‌اطلاعي، استفاده نمي‌شود. به نظر وي، كتابخانه‏ها بايد مشكل بي‌استفاده ماندن منابع و خدمات خود را با به‌كارگيري اصول بازاريابي، برطرف كنند.

بخشي از فعاليتهاي بازاريابي، بالا بردن سطح آگاهي در ميان بخشهاي بازار است. تعدادي از كاربران، تنها از دامنة مختصري از اطلاعات در كتابخانه استفاده مي‌كنند و ممكن است از منابع و حوزه‏هاي ديگر اطلاعات كه مي‌تواند مورد استفاده آنها باشد، آگاه نباشند. بنابراين، بخشي از كار بازاريابي اين است كه آگاهي از دامنة منابع اطلاعات موجود در كتابخانه را افزايش دهد.

از سويي‌ديگر، به نظر مي‌رسد محل استقرار كتابخانه‏ها نيز مستقيم يا غيرمستقيم در ميزان مراجعه و استفاده از كتابخانه دخالت داشته باشد. از پژوهشهاي انجام شده در مورد مكان كتابخانه‏ها (مختاري، تقي‌زاده و رنگزن، 1388؛ مختارپور، 1389) چنين برمي‌آيد كه يكي از مهم‌ترين جنبه‌هاي بيروني مؤثر بر افزايش ميزان استفاده از كتابخانه‌ها، محل استقرار آنهاست. كتابخانه‌اي كه در محلي نامناسب و دور از دسترس استفاده‌كنندگان بالقوّه ساخته شده، شاهد بي‌رغبتي و بي‌انگيزگي افراد براي مراجعه و استفاده از كتابخانه است (مختاري، تقي‌زاده و رنگزن، 1388). «كوين هريس»[8] نيز تأكيد دارد با افزايش دسترسي فيزيكي، ميزان استفاده افزايش مي‌يابد. به نظر او، محل جغرافيايي، نقشه و ساختمان كتابخانه و از همه مهم‌تر فاصله از استفاده‌كنندگان بالقوه از كتابخانه، حجم خدمات را تحت تأثير قرار مي‌دهد (نقل شده در گريك، 1378).

شواهد ارائه شده دربارة كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد حاكي است، با وجود تلاش كتابخانه‌ها براي ارتقاي فعالتيهاي مربوط خدمات، مراجعه به كتابخانه‌ها كمتر از سطح توقع كتابداران است. پژوهشي كه توسط «پريرخ» (1380) دربارة وضعيت كتابخانه‌هاي دانشكده‌اي و مركزي دانشگاه فردوسي مشهد انجام گرفت، مشخص كرد وضعيت كتابخانه‌هاي دانشگاه در اكثر موارد، با انتظارهاي جامعة مورد پژوهش و نيز استانداردهاي ملي، همخواني ندارد (مطابقت نداشتن نيازها با خدمات، معادل عدم بازارپژوهي[9] مناسب در بازاريابي است). همچنين، نتايج نشان داد آگاهي‌رساني دربارة منابع موجود يا تازه دريافت شده، تا حدودي با استاندارد ملي همخواني دارد. اشاعة اطلاعات گزيده تا حدودي با استاندارد ملي همخواني دارد و تنها برگزاري نمايشگاه‌ها با استاندارد‌ها همخوان است. پژوهش «باباغيبي» (1386) نيز نشان داد 7/2% دانشجويان كارشناسي ارشد هيچ‌گاه از منابع كتابخانه استفاده نكرده‌اند كه موردي غير عادي است. همچنين 1/28% دانشجويان كارشناسي ارشد از وب‌سايت كتابخانه دانشگاه استفاده نكرده‌اند. از جمله دلايلي كه براي اين مورد ارائه شده، اين است كه در عمل به استفاده از وب‌سايت كتابخانه ترغيب نشده‌‌اند و آگاهي آنها از پوشش محتوايي و منابع كتابخانه مركزي، بسيار اندك است. اين پژوهشها نشان مي‌دهند در بسياري موارد آگاهي نداشتن موجب استفاده نكردن و در نهايت بهره‌وري ناكافي از منابع و خدمات كتابخانه‌ها شده است. تداوم اين شرايط، در درازمدت بر جايگاه علمي و پژوهشي كتابخانه تأثير منفي خواهد داشت.

مطالعات مرتبط با بازاريابي، با بررسي وضعيت موجود آغاز مي‌شود، به اين دليل كه هر برنامه‌ريزي نيازمند آگاهي از وضعيت فعلي است. بايد بدانيم كجا قرار داريم تا در پي آن مسيري كه بايد طي شود و به جايي كه قرار است برسيم، مشخص شود. در اين راستا، نقاط قوّت و ضعف، فرصتها و تهديدها بايد شناخته شود (وبر، نقل شده در گوهري، 1388). پژوهش حاضر نيز در اين زمينه طراحي شده است.

پرسشهاي اصلي و مورد توجه 1 در اين پژوهش عبارتند از:

_- به لحاظ موضوعي، در حوزه‌هاي جداگانه چه منابعي بيشترين استفاده را دارند؟

_- دو عامل فاصله (دوري و نزديكي كتابخانه از محل تحصيل يا استقرار دانشجويان) و آگاهي از منابع و خدمات كتابخانة مركزي، بر ميزان استفادة دانشجويان دانشگاه تأثيرگذارند؟

با توجه به تأثير اين دوعامل و نيز آماري كه از ميز امانت كتابخانه مركزي به‌دست مي‌آيد، احتمال رسيدن به جايگاه واقعي آموزشي و پژوهشي كتابخانه در ميان دانشجويان، چه مقدار است؟

الف) فاصلة مكاني، در استفاده از كتابخانه مركزي نقش دارد. فاصلة بيشتر، استفاده كمتر و برعكس. نيز آشنايي نداشتن با محتواي مجموعه كتابخانه مركزي، عامل مثبت تأثير نزديكي فاصله به كتابخانة مركزي را خنثي مي‌كند.

1. دانشجويان دانشكده‌هاي ادبيات، علوم تربيتي و كشاورزي به دليل نزديكي فيزيكي، بيشتر از دانشجويان دانشكده‌هاي علوم رياضي، مهندسي و علوم اداري، از مجموعه كتابهاي كتابخانة مركزي استفاده مي‌كنند.

2. به دليل آشنايي نداشتن با محتواي مجموعه كتابخانه مركزي، تفاوتي بين استفاده از كتابهاي اين مجموعه توسط دانشجويان ساكن خوابگاه‌هاي نزديك كتابخانه مركزي و ساير دانشجويان، وجود ندارد.

3. بين كميّت كتابهاي علوم با شماره نشانة رده Q,T و كتابهاي علوم اجتماعي با شماره نشانه رده P,H كه از كتابخانه مركزي به امانت برده شده است، تفاوت وجود دارد. اين تفاوت در جهت فزوني كتابهاي علوم اجتماعي است.

4. بين كميّت كتابهاي به امانت برده شده علوم اجتماعي با شماره نشانة رده H و كتابهاي ادبي با شماره نشانه رده P تفاوت وجود دارد. اين تفاوت، به دليل نبود كتابهاي ادبي در ديگر كتابخانه‌هاي دانشگاه (غير از ادبيات) در جهت فزوني كتابهاي ادبي است.

ب) اين احساس به وجود نيامده است كه مجموعه كتابخانه مركزي، مكمّل يا جايگزين برخي منابع كتابخانة دانشكده است.

5. دانشجويان دانشگاه فردوسي، تأثيرگذاري مجموعه كتابخانه مركزي دانشگاه را در فعاليتهاي آموزشي و پژوهشي خود كمتر از 50% ارزيابي مي‌كنند.

ج) دانشجويان از كاركرد فهرست مشترك الكترونيكي كتابهاي فارسي در سايت كتابخانة مركزي دانشگاه فردوسي اطلاع اندكي دارند.

6. فهرست مشترك الكترونيكي كتابهاي فارسي در سايت كتابخانه مركزي دانشگاه فردوسي، در كمتر از 20% موارد موجب مراجعه به كتابخانه‌هاي دانشگاه براي امانت كتاب شده است.

پيشينة پژوهش

به طور كلي، در تمام پژوهشهايي كه در حوزة بازاريابي انجام گرفته، از روش پيمايشي و از دو ابزار پرسشنامه و مصاحبه، استفاده شده است. پژوهشها نشان دادند كتابخانه‌هاي دانشگاهي به علت كاهش سطح حمايت مالي، افزايش رقابت با ديگر منابع اطلاعاتي، تغيير در نظامهاي آموزشي و تغيير در فناوري اطلاعات، ناچارند وجود خودشان را در جامعة مدرن توجيه و براي اين كار، بايد فعالانه‌تر، خدمات و محصولات خود را بازاريابي كنند. در بين اين پژوهشها، كتابخانه‌هايي كه فعاليت بازاريابي را انجام داده‌اند، بيشتر بر روي فعاليتهاي ترويج و تبليغات متمركز شده‌اند و اين نشان مي‌دهد كتابخانه‌ها هنوز هم بازاريابي را در روابط عمومي و تبليغات مي‌ببينند و به بازارپژوهي و تحليل هزينه - سودمندي خدمات و محصولات، كمتر مي‌پردازند.

كشورهاي در حال توسعه مانند مالزي، هند، كنيا و ... كم كم مفهوم بازاريابي را درك و آن را در كتابخانه‌هاي خود به كار مي‌گيرند؛ از تعيين نگرش كاركنان دربارة بازاريابي گرفته تا اجراي اصول بازاريابي در كتابخانه‌ها. پژوهشها تنها در سطح كاركنان و استفاده‌كنندگان نبوده، بلكه وارد حوزة مديريت شده و اطلاعات و نگرش مديران را به عنوان مهم‌ترين ركن، دربارة بازاريابي سنجيده‌اند. نتايج پژوهشها نشان داد مديران اطلاعات اندكي دربارة بازاريابي دارند و علت آن را آموزش نديدن آنها در سطح دانشگاه مي‌دانند (دو آمارال، 1992). همچنين، نتايج نشان داده دوره‌هاي آموزشي و كارگاه‌ها، تأثير مثبتي بر روي نگرش مديران و كتابداران درباره بازاريابي دارد (شونتس و پاركز،2004).

از پژوهشها چنين برمي‌آيد، تا زماني كه در مورد محصولات و خدمات آگاهي نباشد، استفاده‌اي صورت نخواهد گرفت (دو آمارال1992‌، اكپين يانگ 2003، شونتس و پاركز 2004، سابل 2007، شاپوري 1385). بنابراين، پس از توليد هر محصول يا خدمت، كتابخانه‌ها بايد به مشتريان هدف خود اطلاع‌رساني كنند كه چنين خدماتي در كتابخانه وجود دارد تا در پي آن استفاده صورت پذيرد.

تعدادي از پژوهشهاي انجام شده، حالت تجربه‌اي دارند و راهكارهاي مناسبي را براي اجراي بهتر اصول بازاريابي در كتابخانه‌ها ارائه مي‌دهند (بانون جعفر 1998، سانگ كائو 1999، بلاك و ادزان 2002، كاوليا 2003، شاپوري 1385). كتابخانه‌هايي كه به تازگي قصد به كارگيري اصول بازاريابي را دارند، مي‌توانند از تجربيات و نتايج اين پژوهشها براي عملكرد بهتر خود استفاده كنند.

با بررسي مقاله‌ها و مطالب مرتبط با بازاريابي چاپ شده در مجله‌ها و فصلنامه‌هاي فارسي توسط محقق، مشخص شد براي نخستين‌بار مفهوم بازاريابي در كتابخانه‌ها در سال 1376 به مجله‌هاي فارسي راه يافته است. از آن روز تا كنون، با گذشت بيش از ده سال، تنها چند كار پژوهشي دربارة بازاريابي در كتابخانه‌ها صورت گرفته، در صورتي كه در زمينة بازاريابي براي سازمانهاي تجاري، پژوهشهاي بسياري انجام گرفته است. از جمله، پژوهشي است با عنوان «مطالعة رابطه ميان به كارگيري بازاريابي و استفاده از كتابخانه‌هاي عمومي كشور» كه توسط شاپوري درمقطع دكتري انجام شده است. «عليزاده» نيز پژوهش ديگري را با عنوان «بررسي كاربرد اصول بازاريابي محصولات و خدمات كتابخانه‌ها» انجام داد. پژوهش سومي هم در سال 1388 توسط «گوهري و ديگران» با عنوان «بررسي ميزان استفادة كتابخانه‌هاي عمومي شهر تهران از اصول بازاريابي» انجام گرفت. در كنار اين پژوهشها، پژوهشهاي ديگري انجام شده‌اند كه غير مستقيم با بازاريابي ارتباط دارند و جنبه‌هايي از آن را در خود جاي داده‌اند. اگر بازاريابي را مجموعه‌اي از فعاليتهاي بازارپژوهي، توليد محصول، تعيين قيمت، توزيع و فروش، توسعه فروش و ارتباطات و ارزشيابي بدانيم، مي‌توان پژوهشهايي را كه نيازهاي اطلاعاتي استفاده‌كنندگان كتابخانه (بازارپژوهي) و نيز مطالعاتي (ارزشيابي) را بررسي كرده‌اند، در اين مقوله جاي داد.

روش پژوهش، جامعة آماري و ابزار گردآوري

اين پژوهش از نظر هدف و نوع، كاربردي است و از نظر شيوه گردآوري داده‌ها، به روش پيمايشي انجام گرفته است.براي انجام پژوهش حاضر، از دو ابزار مشاهده و پرسشنامه محقق ساخته، براي بررسي متغيرهاي مطرح در فرضيه‌ها استفاده شد.

جامعة آماري اين پژوهش را تمامي دانشجويان مقطع كارشناسي، اعم از زن و مرد، مشغول به تحصيل در نيمسال اول تحصيلي 89-1388 دانشكده‌هاي ادبيات و علوم انساني، علوم تربيتي و روانشناسي، كشاورزي، علوم رياضي، علوم اداري و مهندسي تشكيل مي‌دهند. نحوة انتخاب دانشكده‌ها بر اساس فاصله دوري و نزديكي آنها به كتابخانه مركزي است و به صورت دلخواه و با نظر استاد راهنما، 3 دانشكده از فاصله نزديك و 3 دانشكده از فاصله دور انتخاب شد. با توجه به توصيفي بودن پژوهش و به خاطر حضور همان نسبت افراد جامعه در نمونه و مقايسة طبقات مختلف جامعه (دياني، 1382) از نمونه‌گيري تصادفي – طبقه‌اي براي گرفتن حجم نمونه دانشجويان كارشناسي استفاده شد. به منظور برآورد حجم نمونه، از فرمول «مورگان و كرجسي» (دياني،‌1382؛ ميرزاده، 1388) استفاده گرديد تا نمونه‌اي از دانشجويان كارشناسي هر دانشكده به تفكيك دانشكده و جنسيت، در مطالعه حضور داشته باشند.

يافته‎ها

بررسي پرسشنامه‌ها مشخص كرد بيشترين آمار(3/57% ) به پاسخ‌دهندگان مرد مربوط بود. 2/65% از كل پاسخ‌دهندگان، دانشجويان ساكن خوابگاه‌هاي داخل دانشگاه بودند كه فاصلة كمتري با كتابخانه مركزي داشتند. بيشترين تعداد مراجعه به كتابخانه مركزي در بين پاسخ‌دهندگان «هر روز» با 7/33% و «هيچ وقت» با 8/12% بوده است. بيشترين هدف مراجعه به كتابخانه مركزي (6/72%) جهت امانت كتاب بوده و تنها 2/12% دانشجويان براي انجام كارهاي پژوهشي به كتابخانه مركزي مراجعه مي‌كردند. كمترين فراواني، به كمك و ياري گرفتن از كاركنان بخش اطلاع‌رساني مربوط است كه يكي از دلايل اين امر مي‌تواند آشنايي نداشتن دانشجويان با اين بخش و خدماتي است كه به آنان ارائه مي‌شود.

در بررسي ميزان استفاده از منابع كتابخانه، مشخص شد بيشتر دانشجويان از منابع كتابخانه مركزي استفاده كرده‌اند و تنها 20% از منابع استفاده نكرده‌اند كه از اين تعداد، 7/9% پيدا نكردن منبع مناسب و مرتبط با نيازشان را دليلي براي استفاده نكردن اعلام كرده‌اند، 3/8% اطلاع نداشتن از منابع موجود و 4/2% آشنا نبودن با شيوة رده‌بندي كتابها بر روي قفسه را عنوان كرده‎اند.

تعدادي از دانشجويان علاوه بر اين دلايل، علت استفاده نكردن از منابع كتابخانة مركزي را چنين بيان نموده‌اند:

غني بودن مجموعة كتابخانه دانشكده و نياز نداشتن به كتابخانة مركزي، كهنگي و فرسوده بودن كتابهاي كتابخانه مركزي، كافي نبودن منابع كتابخانه مركزي، آشنايي نداشتن با بخشهاي كتابخانه (مانند بخش كتابخانه مديرشانه‌چي) و اينكه چه منابعي در اين بخشها وجود دارد، نبود امكانات كافي، نبود سالن مطالعه مناسب و كتابهاي الكترونيكي مفيدي كه در اينترنت وجود دارد، اما در كتابخانه مركزي يافت نمي‌شود.

آزمون فرضيه‌ها

فرضية اول

اين فرضيه، به روشن نمودن ارتباط ميان نزديكي كتابخانه مركزي به دانشجويان و تأثير آن بر ميزان استفاده دانشجويان از كتابخانه مركزي مي‌پردازد و به تحقق هدف پژوهش كه تعيين رابطه ميان مكان كتابخانه از نظر نزديكي و دوري به عنوان يكي از عوامل بازاريابي و تأثير آن بر روي ميزان استفاده از كتابخانه است، كمك مي‌نمايد.

براي پاسخگويي به اين فرضيه، از آزمون T به منظور يافتن ارتباط ميان ميزان استفاده و مكان كتابخانه در دو نمونه مستقل (دانشكده‌هاي دور، دانشكده‌هاي نزديك) استفاده شد. جدول 1، نتايج حاصل از تحليل اطلاعات به‌دست آمده را ارائه مي‌دهد. اطلاعات جدول، ميانگين ميزان استفاده از كتابخانه مركزي ميان دو گروه دانشجويان دانشكده‌هاي نزديك و دور را نشان مي‌دهد. با يك نگاه مي‌توان متوجه شد دانشجويان دانشكده‌هاي نزديك، ميانگين استفادة بيشتري نسبت به دانشجويان دانشكده‌هاي دور داشته‌اند. اختلاف ميانگين ميان دو نمونه در جدول فوق، 514/0 است. حال بايد ديد اين اختلاف ميانگين از لحاظ آماري معنادار است؟ يعني آيا واقعاً دانشجويان نزديك‌تر استفاده بيشتري نسبت به دانشجويان دورتر داشته‌اند يا اين اختلاف از خطاي نمونه‌گيري ناشي مي‌شود. براي بررسي دقيق‌تر و نتيجه‌گيري نهايي، بايد اطلاعات جدول2 را در نظر گرفت. بر اساس اطلاعات جدول2، مقدارP برابر است با 001/0 كه چون اين مقدار از 05/0 كوچكتر است، فرضية صفر رد و فرضية موافق تأييد مي‌شود. نتيجه اينكه، عامل نزديكي كتابخانه مركزي به دانشجويان، در استفادة بيشتر آنها نسبت به دانشجويان در فاصله‌هاي دورتر، مؤثر است. ستون اختلاف ميانگين‌ها و فاصلة اطمينان نشان مي‌دهد اختلاف ميان ميانگين جامعه با اطمينان 95% ميان 215/0 و 812/0 قرار گرفته است.

جدول 1. وضعيت ميزان استفاده دانشجويان دانشكده‌هاي دور و نزديك

جدول 2. مقدار P تعيين شده در آزمون براي فرضيه اول

در فرضية دوم، عامل ناآشنايي به عنوان متغيري كه بر روي ميزان استفاده تأثيرگذار است و مي‌تواند عامل نزديكي به كتابخانة مركزي را خنثي كند، بررسي مي‌شود. براي آزمون اين فرضيه نيز از آزمون T استفاده شد؛ به اين صورت كه فرضيه به دو بخش تقسيم گرديد. ابتدا فرض كرديم تفاوتي ميان ميزان استفادة دانشجويان ساكن خوابگاه‌هاي دور و نزديك وجود ندارد. براي اين كار، دانشجويان بر اساس محل سكونت به دو دسته تقسيم شدند. دانشجويان ساكن خوابگاه‌هاي داخل دانشگاه در يك گروه و دانشجويان ساكن خوابگاه‌هاي خارج دانشگاه و دانشجويان بومي (غير خوابگاهي) در گروه ديگر قرار گرفتند و ميانگين استفادة آنها با هم سنجيده شد. با توجه به اطلاعات جدول 4، چون مقدارP 8/0 و از 05/0 بزرگتر است، فرض صفر تأييد مي‌شود و اختلاف معناداري ميان ميزان استفادة خوابگاه‌هاي دور و نزديك وجود ندارد. در مرحلة بعد، فرض مي‌كنيم ميزان آشنايي نداشتن دانشجويان خوابگاه‌هاي نزديك و دور با كتابخانة مركزي، يكسان است.

جدول3. وضعيت ميزان استفادة دو گروه از دانشجويان

جدول 4. مقدارP تعيين شده در آزمون براي بخش اول فرضيه دوم

براي نتيجه‌گيري بهتر، اطلاعات جدولهاي ديگر را بررسي مي‌كنيم. مقدار P كه در جدول 5 نشان داده شده، چون از مقدار 05/0 بزرگتر است، فرض صفر تأييد مي‌شود؛ به اين معنا كه ميزان آشنايي نداشتن ميان دانشجويان خوابگاه‌هاي داخل و خوابگاه‌هاي خارج و دانشجويان بومي (غير خوابگاهي) برابر بوده و اختلاف معناداري ميان اين دو گروه وجود ندارد و به نتيجه‌اي يكسان براي هر دو گروه انجاميده است. يعني چون آشنايي ناكافي است، هر دو گروه از كتابخانة مركزي استفاده نمي‌كنند.

جدول 5. وضعيت ميزان آشنايي نداشتن دو گروه از دانشجويان

جدول 6. مقدار P تعيين شده در آزمون براي بخش دوم فرضيه دوم

 براي اثبات فرضيه 3و4 به گزارش يك‌ساله از ميز امانت كتابخانه مركزي مراجعه شد. طبق اين گزارش، وجود تفاوت ميان كميّت كتابهاي به امانت رفته از دو حوزه علوم و علوم اجتماعي تأييد مي‌شود، اما اين تفاوت در جهت فزوني امانت در رده كتابهاي علوم است. جدول 7، تعداد نسخه و امانت را در تمام رده‌ها نشان مي‌دهد. چنانكه در جدول نيز مشاهده مي‌شود، كتابهاي امانت رفته از كتابخانه مركزي طي يك‌سال در ردة علوم 3654 نسخه بوده است. اين تعداد نسخه 3591 بار طي يك سال به امانت رفته‌اند و 11706 بار مجموع تعداد دفعات به امانت رفته و تمديد شده است. همين حالت براي حوزه علوم اجتماعي هم رخ داده است؛ يعني در حوزة علوم اجتماعي 3080 نسخه طي يك سال به امانت رفته‌اند كه 2398 بار آن كتابها يك‌بار امانت رفته‌اند و پس از مدت معلوم، به كتابخانه برگشته‌اند و 5342 بار كتابها امانت رفته و پس از مدت مشخص بنا به تقاضاي امانت‌گيرنده، تمديد شده است. اين آمار، نشان‌دهندة ميزان تقاضاي بيشتر در حوزة علوم است. جدول 1 وضعيت كلي امانت كتابخانه مركزي را طي يك‌سال نشان مي‌دهد.

جدول7. ميزان رخدادهاي امانت كتابخانه مركزي بر اساس 20 رده (موضوع) اصلي كنگره

با توجه به اطلاعات جدول 7، اين فرضيه تأييد مي‌شود. رده ادبيات، 7103 نسخه، 6657 بار امانت و 13826 بار امانت و تمديد شده است و بيشترين آمار مربوط به امانت را به خود اختصاص داده است. اين در حالي است كه از رده علوم اجتماعي، 3080 نسخه، 2398 بار امانت و 5342 بار امانت و تمديد شده است. علت اصلي ازدياد امانت در رده ادبيات را مي‌توان وجود كتابهاي ادبي متنوع در كتابخانه مركزي دانست. چنانكه اكثر دانشجويان نيز ذكر كرده‌اند كتابخانة مركزي را براي گذراندن اوقات فراغت و استفاده از كتابهاي غيردرسي، انتخاب كرده‌اند.

جدول 8، رتبة رده‌ها (موضوعات) را بر اساس ميزان رخدادهاي امانت در كتابخانة مركزي برحسب نسبت رخدادهاي امانت هر يك از رده‌ها به تعداد نسخه همان رده، نشان مي‌دهد.

جدول8 . رتبه‌بندي موضوعات بر اساس امانت در كتابخانه مركزي

بر اساس اطلاعات جدول فوق، بيشترين تقاضاي درخواست منابع، به رده علوم و كمترين درخواست به علوم دريايي مربوط بوده است. كمتر بودن امانت در اين رده را مي‌توان به دليل نبود رشتة دانشكده‌اي كه با اين حوزه مرتبط باشد و همچنين تمايل نداشتن مراجعه‌كنندگان ديگر براي مطالعة منابع اين حوزه دانست. همچنين در ستون مربوط به نسبت رخدادهاي امانت به تعداد نسخه، مفهوم درصدهايي كه بالاتر از 100% هستند، اين است كه مثلاً در رده علوم كه 36/320% عنوان شده است، 300% آن به اين معناست كه تمامي كتابهاي ردة علوم، سه بار كامل به امانت رفته و از دفعه چهارم امانت تنها 36/20% از كتابهاي ردة علوم به امانت رفته است. اين مفهوم براي رده‌هاي ديگر نيز صادق است.

براي آزمون اين فرضيه نيز از آزمون T تك نمونه‌اي استفاده شد. در اين آزمون، نمره تأثيرگذاري خدمات كتابخانه سنجيده شد. رتبه‌بندي سؤالهاي اين فرضيه از 1 تا 5 بود كه نصف آن عدد 5/2 بود و از عدد 5/2 براي سنجش مفهوم 50% استفاده شد. بر اساس اطلاعات جدول 10، چون مقدارP (03/0) كوچكتر از 05/0 است، فرض صفر رد و فرض مقابل تأييد مي‌شود و دانشجويان، مجموعه كتابخانة مركزي را مكمل يا جايگزين برخي منابع دانشكده نمي‌دانند.

جدول 9. ميانگين رتبه‌ها در خصوص تأثيرگذاري كتابخانه مركزي

جدول 10. مقدار P تعيين شده در آزمون فرضيه پنجم براي نمره T=2,5

براي آزمون اين فرضيه نيز همانند فرضية پنجم، از آزمون T تك نمونه‌اي استفاده شد؛ با اين تفاوت كه مقدار T در اين آزمون براي سنجش مفهوم 20%، 4/4 تعيين شد. مقدار P (000/0) در اين آزمون نيز بر اساس اطلاعات جدول12، كوچكتر از 05/0 است. بنابراين، فرض صفر اين آزمون نيز رد و فرضية اصلي پژوهش تأييد مي‌شود. و اين به آن معناست كه فهرست پيوستة عمومي كتابخانة مركزي از ديد مشتريان كتابخانه پنهان مانده و تنها در 20% موجب مراجعه به كتابخانه‌هاي دانشگاه براي امانت شده است. يكي از دلايل اين امر مي‌تواند اين باشد كه كتابخانة مركزي، اطلاع‌رساني و آگاهي‌بخشي مفيدي در مورد فهرست پيوستة عمومي نداشته است. و يا اينكه ممكن است دانشجويان، فهرست مشترك الكترونيكي را بارها ديده، اما با نحوة كاركرد آن آشنا نشده باشند.

جدول 11. ميانگين بخش آشنايي با فهرست پيوسته عمومي

جدول12. مقدار P تعيين شده در آزمون فرضية ششم براي نمره T=4,4

بحث و نتيجه‌گيري

هدف نخست اين پژوهش، تعيين رابطه ميان مكان كتابخانه از نظر نزديكي و دوري به عنوان يكي از عوامل بازاريابي و تأثير آن بر روي ميزان استفاده از كتابخانه بود كه با توجه به نتايج حاصل از تحليل اطلاعات، فرضية اول پژوهش تأييد شد؛ يعني ميان مكان كتابخانه از لحاظ دسترس‌پذيري و ميزان استفاه از آن، رابطه وجود دارد. هر چند بايد متذكر شد، مكان در عصر حاضر، به پايانه‌هاي رايانه‌اي يا ارتباطهاي تلفني نيز اطلاق مي‌شود كه محلي جهت انتقال اطلاعات به كاربران به‌شمار مي‌روند، اما در اين پژوهش صرفاً ساختمان كتابخانه از لحاظ دسترس‌پذيري و دوري و نزديكي مدنظر بود، چنانكه در پژوهش «شاپوري» (1387) نيز رابطه ميان موقعيت مكاني كتابخانه از نظر تردد و دسترسي و ميزان استفاده، تأييد شد. همچنين، شاپوري عنوان كرده است كتابخانه‌هاي با امكانات بيشتر، اما در جايي دور از دسترس، به مراتب كمتر از كتابخانه‌هاي با امكانات كمتر كه در مراكز پر تردد قرار دارند، مورد استفاده قرار مي‌گيرند. بنابراين، در مكان‌يابي كتابخانه‌ها براي احداث، بايد مكاني در نظر گرفته شود كه از لحاظ دسترسي اطرافيان، در بهترين نقطه قرار گيرد. چنانچه اين امر امكان‌پذير نباشد، بايد از وسايل حمل و نقل عمومي براي سهولت دسترسي استفاده شود، چنانكه دانشجويان نيز خواهان برقراري ايستگاه اتوبوس در محل كتابخانه مركزي بوده‌اند. چنانچه خدمات كتابخانه مركزي از طريق اينترنت نيز قابل دستيابي است، مثل فهرست پيوسته عمومي، بايد معرفي و تبليغات مفيد و جامعي در رابطه با نحوة استفاده از آنها ارائه شود. اما چون امروزه مفهوم كتابخانه از يك محيط فيزيكي فراتر رفته است و كتابخانه به عنوان يك مكان مجازي ارائه شده، كتابخانه مركزي بايد خدمات خود را مقيّد به محدودة فيزيكي كتابخانه نكند. كتابخانه مي‌تواند با تجهيز سايت اينترنتي خود، خدماتش را به صورت شبانه‌روزي ارائه دهد.

هدف از ارائة فرضية دوم، بررسي رابطه ميان آگاهي و آشنايي دانشجويان كتابخانه مركزي و ميزان استفادة آنها از كتابخانه بود. نتايج نشان داد نا آشنايي به خدمات و محتواي مجموعه كتابخانه مركزي موجب شده است هم كساني كه در فاصله نزديك هستند و هم كساني كه در فاصله دورتري از كتابخانه مركزي قرار دارند، از كتابخانه استفاده نكنند. «ژوزف بكي»[10] (1999) نيز در پژوهش خود نتيجه گرفت از مجموعه UST[11] به دليل ناآگاهي، حداكثر استفاده نشده بود. به عبارت ديگر، حداكثر استفاده به خاطر آگاهي نداشتن از موجوديت مجموعه، حاصل نشده بود.

در مرحلة سوم، اين پژوهش به دنبال تعيين واقعيت بهره‌وري از كتابخانه مركزي دانشگاه از طريق آگاهي از كميّت كتابهايي برآمد. براي اين منظور، از امانت منابع در موضوعات متفاوت از كتابخانة مركزي دانشگاه استفاده شد تا فرضيه‌هاي 3 و4 آزمون شوند.

با تحليل نتايج به‌دست آمده از اين فرضيه‌ها، موضوعات مورد پسند دانشجويان و موضوعاتي كه كمتر مورد استفاده قرار گرفته‌اند، مشخص شد. بر اساس جدول 9، رتبه‌بندي موضوعات در كتابخانه مركزي به ترتيب اولويت، به شرح زير است:

علوم _- كليات _- ادبيات _- تكنولوژي _- دين _- كشاورزي _- علوم اجتماعي _- آموزش و پرورش _- حقوق _- هنر _- علوم سياسي _- جغرافيا _- موسيقي _- تاريخ _- پزشكي _- تاريخ (علوم كمكي) _- تاريخ آمريكا _- علوم كتابداري _- علوم نظامي _- علوم دريايي.

اين ترتيب اولويت در زمان مجموعه‌سازي كارآمد خواهد بود و به افرادي كه درگير مسئله مجموعه‌سازي هستند، كمك مي‌كند تا بتوانند بودجه را به صورت مناسب دسته‌بندي و به ترتيب اولويت درخواستهاي دانشجويان، منابع جديد و روزآمد را تهيه كنند. همچنين، مطالعة نيازها و تقاضاهاي كاربران در يك كتابخانه دانشگاهي، يكي از مراحل بازاريابي است. كتابداران بايد تلاش بيشتري جهت شناخت نيازهاي كاربرانشان نشان دهند. بنابراين، آمار گرفته شده از ميز امانت طي يك‌سال، علاوه بر اينكه اثربخشي خط‌مشي فراهم‌آوري را در يك حوزه نشان مي‌دهد، نشان‌دهندة نياز و تقاضاي مراجعه‌كنندگان در حوزة موضوعي است كه كتابهاي آن حوزه بيشتر به امانت رفته است.

بر اساس نتايج به‌دست آمده از تحليل اطلاعات پرسشنامه، مشخص شد دانشجويان دانشگاه فردوسي تأثيرگذاري مجموعه كتابخانه مركزي دانشگاه را در فعاليتهاي آموزشي و پژوهشي خود كمتر از 50% ارزيابي كرده‌اند. كتابخانة مركزي بايد در مواردي كه وضعيت متوسط به پايين ارزيابي شده است، تلاش بيشتري براي بهبود آن موارد داشته باشد. كاركنان كتابخانه بايد آموزش ببينند تا در مواقعي كه دانشجويان به راهنمايي و كمك نياز دارند، با رفتارهاي مطلوب و استفاده از دانش خود، به دانشجو جهت جلب رضايت مراجعه‌كنندگان كمك نمايند. زماني كه رضايت در بين مراجعه‌كنندگان حاصل شود، مي‌توان اميد داشت كه خود مراجعه‌كنندگان از طريق ارتباط گفتاري با ديگران، به معرفي و تبليغ خدمات بپردازند.

آشكار است كه با تعداد رو به افزايش منابع اينترنتي بر روي وب، شيوة پژوهش دانشجويان و اعضاي هيئت علمي تغيير كرده است. پژوهشگران امروزي مـي‌توانند متـن كامل ميليونها صفحه از كتابها و نشريه‌هاي قديمي و جديد را جستجو كنند و از راه دور به صورت الكترونيكي به منابع كتابخانه‌اي دسترسي داشته باشند. بنابراين، كتابخانة مركزي بهتر است علاوه بر تهية منابع چاپي، منابع الكترونيكي بيشتر و روزآمدتري را تهيه و با اطلاع‌رساني اين منابع، آنها را در اختيار مراجعه‌كنندگان قرار دهد تا آنان بتوانند جايگاه پژوهشي خود را تثبيت نمايند. كتابخانة مركزي بايد به گونه‌اي عمل كند كه دانشجويان پژوهش خود را به جاي استفاده از موتور جستجو، به دليل سهولت و كيفيت بالا، با جستجو در سايت كتابخانة مركزي و منابع الكترونيكي آن، شروع نمايند.

در نهايت، در ادامة فرضية دوم كه هدف تعيين رابطه ميان ميزان آگاهي و آشنايي دانشجويان با كتابخانة مركزي و تأثير آن بر روي ميزان استفاده بود، يكي از جديدترين خدمات كتابخانة مركزي در زمان اجراي پژوهش (فهرست پيوسته عمومي كتابخانه مركزي و امكان تمديد و رزرو به صورت غيرحضوري) انتخاب شد تا اين تأثير سنجيده شود. فرضيه 6 نشان داد براي آگاهي دانشجويان دربارة فهرست پيوسته عمومي كتابخانة مركزي و نحوة استفاده از آن و امكانات آن، اطلاع‌رساني مناسبي صورت نگرفته بود و فهرست پيوسته عمومي كتابخانه در كمتر از 20% موارد باعث مراجعه به كتابخانه‌هاي دانشگاه براي امانت كتاب شده و افراد كمتري از فهرست پيوسته عمومي براي جستجوي كتاب از منزل و يا محل كار، تمديد و رزرو استفاده نموده‌اند. اين امر نشان مي‌دهد كتابخانة مركزي در زمينه ترويج و تبليغ فهرست پيوسته عمومي تا حدودي ضعيف عمل كرده است و در آينده بايد در زمينة تبليغات و ترويج منابع و خدمات، فعالتر عمل كند.

پيشنهادهايي براي پژوهشهاي آينده

محقق در طول انجام پژوهش، موارد زير را شناسايي كرد كه مي‌تواند به عنوان موضوع تحقيقات آينده براي علاقه‌مندان بويژه پژوهشگران حوزه علوم كتابداري و اطلاع‌رساني محسوب شود. واقعيت اين است كه هزينه‌هاي زيادي براي سرپا نگهداشتن كتابخانه‌هاي مركزي پرداخته مي‌شود. كتابداران بايد بكوشند تا با افزايش سودمندي كتابخانه مركزي، از هزينه‌هايي كه مي‌شود، بيشترين بهره‌وري را داشته باشند. در اين راستاست كه پرداختن به حوزه‌هاي زير، منطقي به نظر مي‌رسد:

1.    انجام پژوهشي با موضوع «بررسي ميزان به كارگيري اصول بازاريابي در كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد». اين پژوهش مي‌تواند نمايي از وضعيت به كارگيري اين اصول در كتابخانه‌ها را نشان دهد و مشخص مي‌كند در كجاي مسير قرار داريم. همچنين، مشكلات و محدوديتهاي كار را به ما نشان مي‌دهد.

2.    انجام پژوهشي با عنوان «بررسي نگرش مديران و كاركنان كتابخانه‌هاي دانشگاه در مورد بازاريابي و ضرورت انجام آن در كتابخانه‌ها». اين پژوهش مي‌تواند نگرش مديران و كاركنان را در مورد بازاريابي شناسايي كند. تشخيص اين امر به ما كمك مي‌كند بدانيم مديران و كاركنان در چه سطحي از پذيرش به كارگيري و ضرورت انجام بازاريابي در كتابخانه‌ها قرار دارند. چنانچه مديران سطح مطلوبي نسبت به اين امر داشته باشند، مي‌توان اميدوار بود كه به كارگيري بازاريابي در كتابخانه‌ها، تا حدودي با موفقيت اجرا شود. اما چنانچه نگرش آنها مطلوب نباشد، به معناي آن است كه در ابتداي راه قرار داريم و بايد بر روي تغيير نگرش مديران و كاركنان كار كنيم.

3.    انجام پژوهشي با موضوع «بررسي مقايسه‌اي ميان كتابخانه‌هاي چند دانشگاه در سطح گسترده براي تعيين وضعيت به كارگيري اصول بازاريابي در آن كتابخانه‌ها». اين بررسي مي‌تواند تجربه كتابخانه‌هاي موفق در اين مقوله را شناسايي كند و براي انتقال به كتابخانه‌هاي ديگر به كار گرفته شود.

4.    اين پژوهش چون در سطح كارشناسي انجام شد، پيشنهاد مي‌شود پژوهشي با همين عنوان در سطح كارشناسي ارشد و اعضاي هيئت علمي انجام شود تا تأثير خدمات و منابع كتابخانه مركزي بر روي فعاليتهاي پژوهشي اين گروه نيز مشخص گردد.

5.   با توجه به اينكه مكان جديدي براي ساختمان كتابخانة مركزي در نظر گرفته شده است، پيشنهاد مي‎شود مطلوبيت مكاني اين ساختمان به لحاظ معيارهاي بازاريابي، بررسي و مورد پژوهش قرار گيرد.

-     باباغيبي ازغندي، نجمه(1386). مقايسه ديدگاه دانشجويان كارشناسي ارشد و كتابداران دانشگاه فردوسي مشهد پيرامون كيفيت خدمات كتابخانه‌هاي اين دانشگاه بر اساس مدل LibQual . پايان‌نامه كارشناسي ارشد، دانشگاه فردوسي، مشهد.

-     بانون جعفر، شاهار(1379). بازاريابي محصولات و خدمات فناوري اطلاعات از طريق كتابخانه‌ها: تجربه مالزي. در زهرا موسوي‌زاده (مترجم). گزيده مقالات ايفلا98 (آمستردام: 21-26 اوت 1998). تهران: كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران.

-     پريرخ، مهري(1380). وضعيت كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد و ارائه الگويي مناسب براي نظام اطلاع‌رساني. فصلنامه كتابداري و اطلاع‌رساني آستان قدس رضوي، 4(3)، 48-50.

-       دياني، محمدحسين (1382). گلوگاه‌هاي پژوهش در علوم اجتماعي. مشهد: كتابخانه رايانه‌اي.

-     سانگ كائو، سامسونگ (1380). ترويج عادت خواندن در كتابخانه‌هاي كشورهاي آسه آن(جنوب شرقي آسيا). ناهيد بني اقبال(مترجم). گزيده مقالات ايفلا99 (بانكوك: 20-28 اوت 1999). تهران: كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران.

-       شاپوري، سودابه (1387). بازاريابي در كتابخانه‌ها. فصلنامه كتابداري و اطلاع‌رساني آستان قدس رضوي، 41(1).

-       طهماسبي سيموني، صفيه و سليمه طهماسبي (1378). روابط عمومي در كتابخانه‌ها با تأكيد بر خدمات مرجع، تحقيقات روابط عمومي، 17-18.

-     عليزاده، حميد (1385). بررسي كاربرد اصول بازاريابي محصولات و خدمات كتابخانه‌ها. فصلنامه كتابداري و اطلاع‌رساني آستان قدس رضوي. 4(9). بازيابي 20تير1387، از:

-     گريك، اليزابت (1378). ارائه خدمات در سال2000، به كساني كه از خدمات استفاده نكرده‌اند. در زهرا موسوي‌زاده (مترجم)، گزيده مقالات ايفلا97 (دانمارك: 31 اوت- 5 سپتامبر1997). تهران: كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران،327.

-     گوهري، حميده؛ مريم رحمتي تاش و منصور تاجداران (1388). بررسي ميزان استفاده كتابخانه‌هاي عمومي شهر تهران از اصول بازاريابي. تحقيقات اطلاع‌رساني و كتابخانه‌هاي عمومي، 15(4). 125-146.

-     مختارپور، رضا؛ ايوب تقي‌زاده و كاظم رنگزن (1388). مكان‌يابي كتابخانه‌هاي عمومي شهرستان اهواز با استفاده از سامانه اطلاعات جغرافيايي (ساج). فصلنامه كتابداري و اطلاع‌رساني آستان قدس رضوي، 46(2).29-44.

-       مختارپور، رضا (1389). مكان‌يابي كتابخانه‌هاي عمومي كشور: ضرورت و مؤلفه‌ها (با تأكيد بر سامانه اطلاعات جغرافيايي). بازيابي 9 آذر 1389، از:

-       ميرزاده، محمدرضا(1388). روشهاي جمع‌آوري اطلاعات. بازيابي 3 مهر،1388. از:

- Block, jayastis; Edzan, N.N(2002). Information Marketing Sri Lankan Academic Libraries, Malysian Journal Of Library& information Science, 7(2), Retrieved December 24,2008, from

- Bokaye, joseph(1999). user's awareness and science and technology collections at the university of science and technology(UST) libraries. Journal of librarianship and information science, 31(4), May 11, 2008, from

- Dien Ekpenyong, Georgina(2003). Marketing and Promotion of information services in the university of Ibadan library. Information Development. 19(3). Retrieved May 12,2008, from

- Do Amaral, sueli Angelica(1992). What library managers know about marketing: a study of Brazilian geosciences and information technology libraries. Information Development, 8(2). Retrieved May 12, 2008, from

- Kaur, Amritpal; Rani, sarita(2007). Marketing of information services and products in university librarians of Punjab and Chandigarh(India): An Exploratory Study. Electronic journal of Academic and Special librarianship. 8(3). Retrieved April 4, 2008, from

- Shontz, ML; Parker, JC; Parker R(2004). What do librarians think about marketing? A survey of Public librarian's attitudes toward the marketing of library services, Library Quarterly, 74(1). Retrieved April 28, 2008, from

- Sobel, Karen D(2007). Promotion of library reference to first_year undergraduate students. Unpublished master's thesis, university of North Carolina, Chapel Hill, retrieved April 28,2008,from