بر اساس مندرجات جدول 6، 3/69 درصد اعضاي هيئت علمي، 75 تا 100 درصد نيازهاي اطلاعاتي خود را از منابع چاپي تأمين ميكنند، درحالي كه منابع اينترنتي تنها 2/20 درصد نيازهاي آنان را رفع ميكند. بر اين اساس، هنوز منابع اطلاعاتي چاپي جايگاه ويژهاي در رفع نيازهاي اطلاعاتي اعضاي هيئت علمي دارند. برخي از دلايل احتمالي استفادة كمتر از منابع اطلاعاتي الكترونيكي را ميتوان موارد زير دانست:
1) نياز به امكانات سختافزاري و نرمافزاري؛ 2) ناشناختهبودن محيط الكترونيكي براي كاربران؛ 3) ترديد در اعتبار اطلاعات شبكهاي؛ 4) دسترسي نداشتن به اصل مدرك؛ 5) صرف وقت و هزينة زياد بهدليل نداشتن مهارت در استفادة بهينه از اينترنت؛
6) بيعلاقگي به محيط اطلاعاتي جديد.
9. بين رفتار اطلاعيابي اعضاي هيئت علمي در حوزههاي علوم انساني، مهندسي، علوم و كشاورزي چه تفاوتي وجود دارد؟
به مجموعه فعاليتهايي كه فرد براي رفع نيازهاي اطلاعاتي خود انجام ميدهد و شامل مشخصكردن اهداف، روش و ابزار جستجو و نوع اطلاعات مورد جستجو است، رفتار اطلاعيابي گفته ميشود (Wilson, 2000). بر اين اساس، تفاوتهاي موجود بين شاخصهاي رفتار اطلاعيابي (اهداف جستجو، نوع منابع اطلاعاتي مورد جستجو، ابزارها و روشهاي جستجوي اطلاعات) در بين حوزههاي علمي با استفاده از آزمون «مجذور كاي» مورد بررسي قرار گرفت و نتيجه در جدول شماره 7 ارائه شد.
جدول 7. بررسي تفاوت رفتار اطلاعيابي در حوزههاي علوم انساني، مهندسي، علوم و كشاورزي
چكيده
اين پژوهش با استفاده از روش تحقيق پيمايشي سعي دارد رفتار اطلاعيابي (شامل هدفها، انواع منابع اطلاعاتي، روشها، ابزارها و موانع دستيابي به اطلاعات) اعضاي هيئت علمي دانشگاه فردوسي مشهد در اينترنت را مورد بررسي قرار دهد. بعلاوه تفاوت رفتار اطلاعيابي آنان در حوزههاي علوم انساني، علوم، مهندسي و كشاورزي، و تأثير عواملي همچون مرتبة علمي، سابقة كار، مهارت در زبان انگليسي و مهارت رايانهاي جامعة آماري بر رفتار اطلاعيابي آنان مورد مطالعه قرار گرفته است. يافتههاي پژوهش نشان داد كه رفتار اطلاعيابي اعضاي هيئت علمي در حوزههاي مختلف متفاوت است و متغيرهاي «مرتبة علمي»، «سابقة كار»، «مهارت زباني و رايانهاي» از جمله عوامل مؤثر بر رفتار اطلاعيابي آنان از اينترنت محسوب ميشوند.
كليدواژهها: رفتار اطلاعيابي، اعضاي هيئت علمي، اينترنت، دانشگاه فردوسي
مقدمه
يكي از مشكلات عمدة پژوهشگران در مطالعة استفادهكنندگان، تشخيص تفاوت ميان سه مفهوم «نياز اطلاعاتي»، «رفتار اطلاعيابي» و «استفاده از اطلاعات» است. رفتارهاي آدمي از انگيزهها و نيازهاي خاص و در عينحال همگاني سرچشمه ميگيرند. نيازهاي اطلاعاتي ممكن است زادة انگيزههاي انساني، رشد جسمي و ذهني، شرايط محيطي و تحصيلي باشند. نياز اطلاعاتي مفهومي ذهني و نسبي است كه فقط در درون ذهن فرد تجربه ميشود. چنانچه از نظر شخص، نياز فزايندهاي به رفع عدم اطمينان و رسيدن به مقصود وجود داشته باشد، مسئله در ذهن آگاه وي، ظهور بيشتري مييابد و به نياز اطلاعاتي تبديل ميشود. اين انگيزة خاص، نيازي را ميآفريند كه سرانجام به طرح يك پرسش يا مجموعهاي از پرسشها از نظام اطلاعرساني ختم ميشود (داورپناه، 1381). كساني كه نيازهاي اطلاعاتيشان براي آنان مشخص شده باشد براي استفاده از منابع اطلاعاتي، رفتارهايي را از خود بروز ميدهند.
از نظر «پيسلي» (Paisly, 1968) سابقه، تجربة فرد، انگيزه، تشكيلات حرفهاي، نظام اجتماعي، سياسي، اقتصادي و سودمندي اقتصادي اطلاعات، مهمترين عوامل اثرگذار بر رفتار اطلاعيابي هستند. به نظر او رفتار اطلاعيابي به جنبههاي كيفي بيشتر توجه دارد، بويژه آنكه عوامل زيربنايي روانشناختي و جامعهشناختي در آن نقش اساسي دارند. «اوزان يوكاك» (Ucak, 1998) دانش حاصل از مطالعة استفادهكننده را كمك بزرگي براي توسعة نظامهاي اطلاعاتي و خدمات اطلاعرساني ميداند. او نيازهاي اطلاعاتي و رفتار اطلاعاتي را دو مقولة مهم تحقيقاتي در مطالعة استفادهكننده، و اين دو را مكمل يكديگر ميداند. از نظر وي نياز و رفتار اطلاعاتي به دليل عواملي چون محيط كاري، زمان، زمينة پژوهشي و تخصصي، در افراد مختلف متفاوت است. بنابراين اگر اطلاعرسانان از اين نياز و رفتار استفادهكنندگان مختلف آگاهي داشته باشند ميتوانند بر آن اساس به ارائة خدمات متنوع در كتابخانهها يا مراكز اطلاعرساني بپردازند.
«ويلسون» (Wilson, 2000) بين چهار نوع رفتار ـ رفتار اطلاعاتي، رفتار اطلاعجويي، رفتار اطلاعيابي و رفتار استفاده از اطلاعات ـ تفاوت قائل است.
رفتار اطلاعاتي[3]: كل رفتار آدمي در پيوند با منابع و مجراهاي اطلاعاتي، كه رفتار اطلاعيابي فعالانه و منفعلانه و استفاده از اطلاعات را شامل ميشود و بنابراين، ارتباط چهرهبه چهره با ديگران، و دريافت منفعلانة اطلاعات (مثل تماشاي آگهيهاي تبليغاتي تلويزيون بدون هيچ قصدي براي استفاده از اطلاعات دريافتي) را هم دربر ميگيرد.
رفتار اطلاعجويي[4]: جستجوي هدفمند اطلاعات كه برخاسته از نيازي براي ارضاي برخي هدفها است- در جريان جستجو، افراد ممكن است با نظامهاي اطلاعاتي سنّتي (نظير روزنامه يا كتابخانه) يا با نظامهاي رايانهاي (مانند وب) در تعامل باشند.
رفتار اطلاعيابي[5]: سطح جزئيتر رفتار جستجوگر در تعامل با همة انواع نظامهاي اطلاعاتي، كه همة تعاملات با نظام، خواه در سطح تعامل انسان با رايانه (مثل استفاده از موشواره و انتخاب پيوندها) يا در سطح انتزاعي (مثل اتخاذ يك راهبرد جستجوي بولي يا تعيين معياري براي انتخاب منابع) را شامل ميشود و اقدامات ذهني نظير قضاوت دربارة ربط دادههايا اطلاعات بازيابيشده را نيز دربر خواهد گرفت.
رفتار استفاده از اطلاعات[6]: مجموعه اقدامات فيزيكي و ذهني در ارتباط با اطلاعات راهيافته به درون پايگاه معرفتي موجود شخص، كه ممكن است اعمال فيزيكي (نظير علامتگذاري بخش يا بخشهايي از يك متن براي نشاندادن اهميت آنها) و اقدامات ذهني (مثل مقايسة اطلاعات جديد با دانش موجود در ذهن) را نيز شامل شود.
بيان مسئله
پژوهشها و متون موجود نشانگر آن است كه از دهه1990 به بعد، اينترنت جنبههاي مختلف زندگي و رفتار اطلاعيابي كاربران را دستخوش دگرگوني كرده است. صاحبنظراني مانند «شاودر» (1994)، «مك كلور» (1994) و «پسكو» (1996) معتقدند كه تأثير اينترنت بر رفتار اطلاعيابي كاربران از موضوعات باارزش و قابل بررسي است. از نظر آنان، شبكهها با آسانتر كردن جريان مشاركتها، اشاعة ايدهها، دسترسپذيري و روزآمدسازي اطلاعات، موجب شدهاند كه كاربران دانشگاهي بخصوص اعضاي هيئت علمي براي تبادل افكار، پژوهش، آموزش و روزآمدكردن اطلاعات خود، بطور گسترده از اين شبكهها استفاده كنند.[7] بر اين اساس، محققان بر لزوم تحقيقات به منظور تعيين نيازها و موانع، و ارائة راههايي براي استفادة بهينه از اين شبكه تأكيد كردهاند. دانش ما دربارة چگونگي استفاده مؤثر از شبكهها بايد همگام با رشد خود شبكههاي اطلاعاتي افزايش يابد.
با وجود صرف هزينههاي فراوان از سوي دولت و براي دسترسي به اينترنت، تحقيقات اندكي در داخل كشور دربارة رفتار اطلاعيابي اعضاي هيئت علمي از اينترنت و تأثير عوامل مختلف بر رفتار آنان انجام شده است. با توجه به اينكه رفتار اطلاعاتي افراد تحت تأثير عواملي مانند محيط كاري، زمان، زمينة پژوهشي، و رشتة تخصصي است، رفتار اطلاعيابي اعضاي هيئت علمي دانشگاه فردوسي شامل اهداف، خدمات و نوع منابع اطلاعاتي مورد جستجو، روشها و ابزارهاي جستجوي آنان، مورد بررسي قرار گرفت.
هدف و فايده پژوهش
هدف عمدة پژوهش حاضر، بررسي رفتار اطلاعيابي اعضاي هيئت علمي دانشگاه فردوسي مشهد از اينترنت و شناسايي عوامل موثر بر آن است. نتايج اين تحقيق ميتواند در برنامهريزيهاي آينده و در تأمين دسترسي مؤثر افراد بويژه اعضاي هيئت علمي، و همچنين استفادة بهتر و كاملتر از خدمات متنوع اينترنت مورد استفاده قرار گيرد. با درك چگونگي رفتار اطلاعيابي اعضاي هيئت علمي و مشكلات آنان در استفاده از منابع اطلاعاتي اينترنتي، كتابداران ميتوانند با ارائة خدمات متنوع اينترنت و متناسب با رفتار، در رفع نيازهاي اطلاعاتي استفادهكنندگان و حل مشكل بهرهبرداري از منابع اطلاعاتي كه رسالت اصلي حرفة كتابداري است موفقتر باشند.
پرسشهاي پژوهش
1. مهمترين هدفهاي اعضاي هيئت علمي از جستجوي اطلاعات در اينترنت چيست؟
2. اعضاي هيئت علمي بيشتر از چه نوع منابع اطلاعاتي موجود در اينترنت استفاده ميكنند؟
3. اعضاي هيئت علمي براي رفع نيازهاي اطلاعاتي خود بيشتر از كدام امكانات اينترنت (وب، پست الكترونيكي، گروههاي بحث و خبري) بهره ميبرند؟
4. اعضاي هيئت علمي براي جستجوي اطلاعات و دستيابي به آن در اينترنت از چه ابزارهايي استفاده ميكنند؟
5 . اعضاي هيئت علمي براي جستجوي اطلاعات و دستيابي به آن در اينترنت از چه شيوههايي استفاده ميكنند؟
6 . اعضاي هيئت علمي در دستيابي به اطلاعات موردنياز خود در اينترنت با چه مشكلاتي روبرو هستند؟
7. اعضاي هيئت علمي براي رفع نيازهاي اطلاعاتي خود تا چه اندازه متكي بر منابع اطلاعاتي اينترنتي يا چاپي هستند؟
8 .بين رفتار اطلاعيابي اعضاي هيئت علمي در حوزههاي علوم انساني، مهندسي، علوم و كشاورزي چه تفاوتي وجود دارد؟
9. آيا مرتبة علمي و سابقة كار اعضاي هيئت علمي در رفتار اطلاعيابي آنان اثر دارد؟
10. آيا مهارت اعضاي هيئت علمي در زبان انگليسي و در بهرهگيري از رايانه، در ميزان استفادة آنها از اينترنت اثر دارد؟
روش پژوهش، جامعة آماري و ابزار گردآوري دادهها
اين پژوهش از نوع كاربردي است و به روش پيمايشي انجام شده. جامعة آماري پژوهش، كلية اعضاي هيئت علمي استفادهكننده از اينترنت در دانشگاه فردوسي مشهد هستند. در زمان انجام اين مطالعه، تعداد كل اعضاي هيئت علمي دانشگاه فردوسي مشهد 633 نفر بود كه فقط مشخصات 320 نفر از آنان در مركز كامپيوتر دانشگاه براي استفاده از اينترنت ثبت شده بود. با استفاده از «فرمول آماري مورگان»، حجم نمونه محاسبه و تعداد 175 نفر به عنوان نمونه تعيين گرديد. نظر به اينكه در پژوهش حاضر حوزههاي موضوعي (علوم انساني، علوم، مهندسي و كشاورزي) و مراتب علمي مورد توجه بوده، نمونهها به شيوة طبقهاي ـ تصادفي از هر حوزة موضوعي، و متناسب با تعداد هر مرتبة علمي انتخاب شدند. دادههاي موردنياز پژوهش با استفاده از پرسشنامة محققساخته گردآوري شد. از 175 پرسشنامة توزيعشده 163 پرسشنامه (93 درصد) تكميل و عودت داده شد.
پيشينة پژوهش
احتمالاً اولين مطالعة انجام شده در ايران دربارة مطالعة استفادهكنندگان و رفتار اطلاعيابي آنها به سال 1354 برميگردد. اين مطالعه توسط گروه كتابداري دانشگاه تهران انجام پذيرفت و هدف آن، بررسي شيوههاي جستجوي اطلاعات و دستيابي به منابع اطلاعاتي اعضاي هيئت علمي دانشكده علوم دانشگاه تهران بود. نتايج اين تحقيق نشان داد كه اعضاي هيئت علمي بيشتر براي آمادهكردن مطالب درسي از منابع اطلاعاتي استفاده ميكردند. البته در داخل كشور، مطالعات متعددي در موضوع نياز اطلاعاتي و بويژه استفاده از منابع اطلاعاتي چاپي صورت گرفته كه مطالعات «اسدي گرگاني» (1366)، «معصومي» (1371)، «شكوري منفرد» (1371)، «حكيمي» (1376)، «برادران ليلآبادي» (1372)، «مكيزاده تفتي» (1376)، «نورمحمدي» (1376) و «اكرامي» (1380) از آن جملهاند.
«طلاچي» (1375) مطالعات انجام شده دربارة نيازهاي اطلاعاتي و استفاده از منابع پزشكي در ايران را مورد بررسي قرار داده است. نتايج بهدست آمده نشان داد كه در مطالعات داخل كشور، مرز بين تشخيص نيازهاي اطلاعاتي، استفاده از منابع اطلاعاتي و رفتار اطلاعيابي هنوز به وضوح روشن نشده است. بنابراين برخي از مطالعات كه به عنوان بررسي نياز اطلاعاتي انجام شدند درواقع استفاده از منابع اطلاعاتي را بررسي كردهاند. همچنين در تمام مطالعات انجام شده ميزان استفاده از منابع اطلاعاتي در درجة اول به ميزان شناخت و دردسترسبودن منابع بستگي داشته است. تمام تحقيقات، عواملي مانند آشنايي با زبان خارجي، نوع فعاليت آموزشي و پژوهشي، ميزان تحصيلات، محل تحصيل (خارج يا داخل)، سابقه و تجربه، و انگيزه را در ميزان استفاده از منابع اطلاعاتي مؤثر دانستهاند.
«نوروزي» در سال 1380 تحقيقي با عنوان «بررسي بهرهگيري پژوهشگران دانشگاه تربيت مدرس از وب جهانگستر» انجام داده. يافتههاي اين پژوهش نشان ميدهد كه بيشتر افراد (يعني 84/37 درصد) براي دسترسي به اطلاعات موردنياز در وب از موتورهاي جستجو، و 47/33 درصد از آنان با واردكردن نشاني صفحة خانگي (يوآراِل)، مستقيماً وارد سايت موردنظر ميشود و بعد به جستجوي كليدواژهاي در آن ميپردازند. استفاده از پيوندهاي فرامتني (با 94/13 درصد) و پست الكترونيكي (با 35/12 درصد) در مرحلة بعدي قرار گرفتهاند. از بين موتورهاي كاوش، موتورهاي كاوش راهنما[8] در اولويت اول قرار دارند. بعلاوه تحقيق نشان داد كه درصد كمي از افراد، متناسب با نيازهاي خاص خود به موتورهاي كاوش تخصصي مراجعه ميكنند.
در خارج از كشور، بنيان بررسي رفتار اطلاعيابي انسان بطور كلي با مطالعات استفاده از كتابخانه و خواندن آغاز شد. مطالعه دربارة استفاده از كتابخانه به سالهاي 1916 و دهة 1920 و 1930 برميگردد. افزايش حجم متون علمي بعد از جنگ جهاني دوم منجر به برگزاري كنفرانسي با عنوان «اطلاعات علمي جامعة سلطنتي» در سال 1948 گرديد كه آغازگر رويكردي جديد به مطالعه در رفتار اطلاعيابي انسان شد. اين كنفرانس ده سال بعد در سال 1958 در واشنگتن پيگيري شد و مقالاتي در حوزة رفتار اطلاعيابي، نياز اطلاعاتي و استفاده از اطلاعات منتشر گرديد. عمدة مطالعات انجامشده در فاصلة سالهاي 1948 تا 1965 به نيازهاي اطلاعاتي اختصاص يافته است. يكي از جديترين مطالعات در اين حوزه توسط «واريز» (1973) در بالتيمور آمريكا دربارة نيازهاي اطلاعاتي شهروندان صورت گرفت. در دهة 80 مطالعات متوجه بررسي مفاهيم نياز و رفتار اطلاعاتي شد. در سال 1981 «ويلسون» مدعي شد كه نياز اطلاعاتي، نياز اساسي آدمي مانند مسكن و غذا نيست، ولي نياز ثانويهاي است كه موجبات رضايت خاطر از نيازهاي اوليه را باعث ميشود. در 1991 «پالمر» در پژوهشي، ارتباط متغيرهاي «شخصيت»، «رشته» و «ساختار سازماني» با رفتار اطلاعاتي محققان بيوشيمي و آمار را مورد مطالعه قرار داد. نتايج تحقيق وي نشان داد كه رشتة تخصصي، سازمان، و شخصيت بر رفتار اطلاعاتي مؤثر است. «اِليس»[9] و همكاران در سالهاي 1993 و 1997 رفتار اطلاعاتي محققان حوزههاي علوم اجتماعي، علوم و مهندسي را مطالعه كردند و نهايتاً الگويي را ارائه دادند كه با اندك تغييراتي ميتواند مورد استفادة محققان حوزههاي مختلف قرار گيرد. اين الگو مبتني بر جستجوي اطلاعات در وب است. «كولثاو»[10] در سال 1994 الگوي رفتار اطلاعيابي دانشآموزان دبيرستاني را مورد مطالعه قرار داد. مراحل الگوي ارائهشدة او عبارتاند از: آغاز، انتخاب موضوع مورد جستجو، بررسي (جستجوي كلي)، فرمولبندي (جستجوي دقيق)، گردآوري و ارائه. از نظر او هر مرحله احساس خاصي و فعاليتهاي ويژهاي دارد[11]. «مهتا» و «يانگ»[12] در سال 1995 در پژوهشي با عنوان «استفادة اعضاي هيئت علمي دانشگاه آلاباما از منابع اطلاعاتي الكترونيكي» به بررسي نيازهاي اطلاعات علمي و فني دانشمندان پرداختند. نتايج بررسي نشان داد كه 83 درصد پاسخگويان، استفاده از منابع و مآخذ مقالات موجود در نشريات را يكي از مهمترين منابع اطلاعاتي دانستهاند. 49 درصد پاسخگويان از پايگاههاي اطلاعاتي و 42 درصد از لوحههاي فشردة نوري استفاده ميكنند. 71 درصد اعضاي هيئت علمي دانشگاه مورد بررسي براي ايجاد ارتباط از پست الكترونيكي استفاده ميكنند و عمدهترين دليل اين امر، كسب اطلاعات از دوستان و همكاران عنوان شده است. «اوزن يوكاك» در سال 1998 نياز اطلاعاتي و رفتار اطلاعيابي اساتيد دانشگاههاي تركيه درحوزههاي علوم، مهندسي، علوم انساني و اجتماعي را مورد بررسي قرار داد و نشان داد كه نياز اطلاعاتي و رفتار اطلاعيابي محققان به زمينة فعاليت پژوهشي آنان بستگي دارد و از رشتهاي به رشته ديگر متفاوت است. در سال 1999 تحقيقي توسط «رايافيدل»[13] با عنوان «رفتار اطلاعيابي مهندسان در وب» انجام شد كه نشان داد اكثر محققان دربارة نحوة ارتباط، مشكل دارند و قادر به تصميمگيري صحيح نيستند. مهندسان از مجموعه روشهاي جستجو، سادهترين شيوة جستجو (جستجوي كليدواژهاي) را به عنوان مهمترين ملاك درنظر ميگيرند.[14]
تحليل يافتهها
در اين بخش 10 پرسش تحقيق بهترتيب مطرح و مورد تحليل قرار ميگيرند.
1. مهمترين هدفهاي اعضاي هيئت علمي از جستجوي اطلاعات در اينترنت چيست؟
اعضاي هيئت علمي با توجه به رشتة تحصيلي، انگيزه و شرايط شغلي احتمالاً با هدفهاي متفاوتي به جستجوي اطلاعات ميپردازند. منظور از اين پرسش بررسي هدفهاي جستجوي اطلاعات اعضاي هيئت علمي در استفاده از فناوري جديد (اينترنت) ميباشد. مهمترين هدفها يا انگيزههاي اعضاي هيئت علمي از جستجوي اطلاعات در اينترنت در قالب جدول شماره 1 دستهبندي شدهاند. مهمترين هدفهاي اعضاي هيئت علمي از جستجوي اطلاعات در اينترنت به ترتيب عبارتاند از: هدفهاي آموزشي (4/23 درصد)، هدفهاي پژوهشي (8/18 درصد) و روزآمدكردن اطلاعات تخصصي (6/17 درصد). اهدافي مانند دستيابي به آن دسته از اطلاعات موردنظر كه در منابع چاپي يافت نشده، برقراري ارتباط با همكاران و افراد داخل و خارج از كشور، اشاعة ايدهها، شناسايي منابع تخصصي، و تبادل افكار در مرتبههاي بعدي قرار دارند.
جدول 1. فراواني هدف و انگيزة استفاده از اينترنت در اعضاي هيئت علمي دانشگاه فردوسي (163=n)
اهداف جستجو در اينترنت
|
فراواني
|
درصد
|
فعاليتهاي آموزشي
|
96
|
4/23
|
فعاليتهاي پژوهشي
|
77
|
8/18
|
روزآمدكردن اطلاعات تخصصي
|
72
|
6/17
|
دستيابي به اطلاعات موردنظر كه در منابع چاپي نبوده است
|
63
|
4/15
|
برقراري ارتباط با همكاران و افراد خارج از كشور
|
43
|
5/10
|
شناسايي منابع تخصصي
|
23
|
6/5
|
انتشار الكترونيكي آثار علمي (اشاعة ايدهها)
|
25
|
1/6
|
تبادل افكار
|
11
|
7/2
|
جمع
|
410
|
100
|
2. اعضاي هيئت علمي بيشتر از چه نوع منابع اطلاعاتي در اينترنت استفاده ميكنند؟
با ظهور وب، اطلاعات و منابع اطلاعاتي مختلف با شكل و قالبي جديد در دسترس كاربران اينترنت قرار گرفت. اعضاي هيئت علمي در صورتي ميتوانند از اين منابع استفاده كنند كه اولاً از وجود چنين منابعي آگاه باشند و ثانياً روش استفاده از آنها را بدانند. دادههاي بهدست آمده از اين پرسش مشخص ميكند كه اعضاي هيئت علمي تا چه اندازه از اين منابع اطلاعاتي جديد استفاده ميكنند و اولويت استفاده با كدام منابع اطلاعاتي است. همانطور كه جدول شماره 2 آمده، مهمترين منابع اطلاعاتي در اينترنت كه مورد استفادة جامعة آماري قرار گرفتهاند، عبارتاند از: مجلات الكترونيكي تخصصي (2/21 درصد)، پايگاههاي اطلاعاتي داراي متن كامل مقالهها (14 درصد)، فراخوان و ثبتنام در همايشها (5/10 درصد)، استانداردها (8/9 درصد) و پايگاههاي اطلاعاتي كتابشناختي (4/9 درصد).
كمترين منابع مورد استفاده اخبار، وبسايتهاي انجمنهاي علمي، منابع مرجع و كتابهاي الكترونيكي، فهرست رايانهاي كتابخانهها و وبسايت دانشگاهها و مراكز آموزش عالي هستند. بر اين اساس، نشريات ادواري چاپي و الكترونيكي همچنان بهعنوان يك منبع مهم اطلاعاتي در امر پژوهش و آموزش مورد استفادة اعضاي هيئت علمي قرار ميگيرند، چرا كه هم مطالب روزآمد و هم مطالب تخصصي را دربرميگيرند. استفادة اندك از منابعي مانند كتابهاي الكترونيكي، منابع مرجع، و فهرستهاي كتابخانه را شايد بتوان با بياطلاعي اعضاي هيئت علمي از وجود چنين منابعي و روش دسترسي و استفاده از آنها در ارتباط دانست.
جدول 2. فراواني ميزان استفاده از منابع اطلاعاتي اينترنتي در بين اعضاي هيئت علمي (163=n)
نوع منابع اطلاعاتي
|
فراواني
|
درصد
|
مجلات الكترونيكي تخصصي
|
95
|
2/21
|
پايگاههاي اطلاعاتي داراي متن كامل مقالهها
|
63
|
14
|
فراخوان و ثبتنام در همايشها
|
47
|
5/10
|
استانداردها
|
44
|
8/9
|
پايگاههاي اطلاعاتي كتابشناختي
|
42
|
4/9
|
منابع صوتي و تصويري
|
23
|
1/5
|
وبسايتهاي دانشگاهها و مراكز آموزش عالي
|
22
|
9/4
|
اخبار
|
3
|
07/0
|
وبسايت انجمنهاي علمي
|
6
|
3/1
|
پاياننامهها
|
23
|
1/5
|
پروانههاي ثبت اختراعات
|
24
|
3/5
|
فهرست رايانهاي كتابخانهها در اينترنت
|
19
|
2/4
|
منابع مرجع الكترونيكي (مثل واژهنامهها و دائرةالمعارفها)
|
18
|
4
|
كتابهاي الكترونيكي
|
20
|
5/4
|
جمع
|
449
|
100
|
3. اعضاي هيئت علمي براي رفع نيازهاي اطلاعاتي خود، بيشتر از كدام امكانات اينترنت استفاده ميكنند؟
اينترنت با فراهمآوري خدمات و امكانات زياد، محيطي جديد و جذاب براي رفع نيازهاي اطلاعاتي كاربران بهوجود آورده است. استفاده از اين خدمات بستگي به آشنايي و مهارت استفاده از آنها دارد. در اين پژوهش مشخص شد كه وب (با 9/37 درصد) در رتبة اول و پست الكترونيكي (با 9/36 درصد) و گروههاي بحث و خبر (با 8/19 درصد) در اولويتهاي بعدي قرار دارند. «افتيپي» و «تلنت» (به ترتيب با 3/4 و 1 درصد) در مرتبة انتهايي مورد استفاده قرار گرفتهاند.
4. اعضاي هيئت علمي براي جستجو و دستيابي به اطلاعات در اينترنت از چه ابزارهايي استفاده ميكنند؟
در اينترنت ابزارهاي مختلفي با امكانات و قابليتهاي متفاوت براي دستيابي به منابع اطلاعاتي موجود است كه مهارت در بهكارگيري آنها، كاربران را در دسترسي به اطلاعات و منابع اطلاعاتي موردنظر ياري ميكند. اين ابزارهاي جستجوي اطلاعات با هدفهاي گوناگوني بهوجود آمدهاند و كاربران بايد بر اساس نوع نيازهاي اطلاعاتي خود، بهترين ابزار را از بين آنها انتخاب كنند و به منابع اطلاعاتي خود دسترسي يابند.
جدول 3. توزيع فراواني ابزارهاي دستيابي به منابع اطلاعاتي اينترنتي (163=n)
ابزارهاي دستيابي به منابع اطلاعاتي اينترنتي
|
فراواني
|
درصد
|
موتورهاي جستجو
|
142
|
5/37
|
نشاني منابع اطلاعاتي اينترنتي (يوآرال)
|
69
|
2/18
|
پيوندهاي فرامتني موجود در سايتها
|
57
|
7/15
|
دروازههاي اطلاعاتي
|
40
|
6/10
|
معرفي سايتها در مجلات و خبرنامهها
|
20
|
3/5
|
معرفي سايتها در پست الكترونيكي
|
20
|
3/5
|
ابرموتورهاي جستجو
|
21
|
5/5
|
گروههاي بحث و خبري
|
10
|
6/2
|
جمع
|
379
|
100
|
در اين بررسي مشخص شد كه موتورهاي جستجو (با 5/37 درصد) مهمترين ابزار دستيابي به منابع اطلاعاتي اينترنتي است. جستجو از طريق آدرس منابع الكترونيكي (با 2/18 درصد) و پيوندهاي فرامتني موجود در سايتها (با 7/15 درصد) به ترتيب در اولويتهاي بعدي استفاده قرار دارند. ابزاري كه كمتر از بقيه در دستيابي به منابع اطلاعاتي و اينترنتي مورد استفاده قرار ميگيرد، گروههاي بحث و خبري (با 6/2 درصد) است.
پژوهشهاي مشابه قبلي نيز مؤيد اين مطلب است كه موتورهاي جستجو و بهدنبال آن آدرس سايتها از ابزارهاي مهم در دستيابي به اطلاعات در اينترنت هستند. مثلاً پژوهش «مؤسسة فني جورجيا» نشان داد كه 85 درصد از كاربران وب از ابزارهاي كاوش (شامل موتورهاي كاوش و راهنماها) براي دسترسي به اطلاعات موردنياز خود استفاده ميكنند (عليمحمدي، 1381).
5. اعضاي هيئت علمي براي جستجو و دستيابي به اطلاعات در اينترنت از چه شيوههايي استفاده ميكنند؟
با توجه به حجم زياد اطلاعات در وب، كاوش اطلاعات روزبهروز مشكلتر و شيوههاي آن پيچيدهتر ميشود. مشكل، غيرقابل استفادهبودن اطلاعات نيست، بلكه پراكندگي اطلاعات در تعداد زيادي وبسايت و پايگاه اطلاعاتي ناهمگون است كه از طريق مراكز اطلاعرساني متفاوت دسترسپذيرند. اطلاعات بايد از پايگاههاي متفاوتي گردآوري شود كه هريك از اين پايگاهها زبان كاوش خاص خود دارند.
در بررسي شيوههاي جستجوي اطلاعات توسط اعضاي هيئت علمي (جدول شماره 4) مشخص شد كه 5/34 درصد جامعة آماري از شيوة جستجوي ساده، و 3/17 درصد از جستجوي پيشرفته استفاده ميكنند. كوتاهسازي (با 4/2 درصد) كمتر از ديگر راهبردهاي جستجو مورد استفاده قرار گرفته است.
جدول 4. توزيع فراواني استفاده از شيوههاي جستجو در اينترنت (163=n)
راهبردهاي جستجو
|
فراواني
|
درصد
|
جستجوي ساده
|
98
|
5/34
|
جستجوي پيشرفته
|
49
|
3/17
|
عملگرهاي بولي
|
46
|
2/16
|
جستجوي كليدواژهاي
|
35
|
3/12
|
جستجوي عبارتي
|
29
|
2/10
|
جستجو از طريق راهنماها
|
23
|
1/8
|
كوتاهسازي
|
4
|
4/1
|
جمع
|
284
|
100
|
6. اعضاي هيئت علمي در دستيابي به اطلاعات موردنياز خود از اينترنت با چه مشكلاتي روبرو هستند؟
اين پرسش براي شناسايي مشكلات اعضاي هيئت علمي دانشگاه فردوسي مشهد در استفاده از اين شبكه مطرح شده تا بتوان در آينده به رفع اين مشكلات پرداخت. بررسي نشان داد كه براي 6/23 درصد افراد، ترافيك شبكه و پايينبودن سرعت مهمترين مشكل در دستيابي و جستجوي اطلاعات از اينترنت است. مناسبنبودن كيفيت و كميت سختافزاري و نرمافزاري دانشگاه (با 3/17 درصد) و عدم دستيابي به اصل مدرك يا متن كامل مطالب (1/14 درصد) از ديگر مشكلات مهم اعضاي هيئت علمي است. اين مشكلات در پژوهشهاي ديگر نيز شناسايي شده است. مثلاً پژوهش «حياتي» و «تصويري» (1379) نيز نشان داد كه سرعت پايين انتقال دادهها و ناآشنايي با خدمات اينترنت، از مشكلات اصلي كاربران اينترنت در دانشگاه شيراز بوده است. پژوهش «مك كلور» و همكارانش[15] نشان داد كه نبود ظرفيت كافي در شبكه، نبود راهنماي كافي و ترديد دربارة اعتبار اطلاعات بهدست آمده، از مشكلات كاربران در استفاده از اينترنت است. «يوكاك» نيز به اين نتيجه رسيد كه اعضاي هيئت علمي علوم اجتماعي، ناآشنايي خود با نظامهاي بازيابي را از عوامل مؤثر در عدم جستجو و بازيابي اطلاعات موردنظر در منابع الكترونيكي ذكر كردهاند.
7. اعضاي هيئت علمي در بازيابي منابع اطلاعاتي اينترنتي از چه الگوي رفتار اطلاعيابي استفاده ميكنند؟
براي ازميانبرداشتن فاصلة ميان نظام بازيابي اطلاعات و پرسش جستجوگر، بايد با انجام برخي فعاليتها كه فرآيند جستجو ناميده ميشوند، بين اين دو پيوند برقرار كرد. چون سه الگوي «مارچيونيني»، «اليس» و «آليسترداف» براي جستجو در محيط الكترونيكي و دانشگاهي طراحي شدهاند، در اين تحقيق اين سه الگو مورد آزمون قرار گرفتهاند. «مارچيونيني» جستجوي اطلاعات را نوعي فعاليت حل مسئله ميداند كه داراي اين مراحل هستند: تشخيص مسئله، انتخاب نظام جستجو، مفهومپردازي جستجو، فرمولبندي پرسش، اجراي جستجو، ارزيابي نتايج، و در صورت نياز، تكرار جستجو (داورپناه، 1381). «اليس» و همكاران الگوي زير را كه مبتني بر جستجوي اطلاعات در محيط وب است، ارائه دادهاند:
شروع: فعاليتهاي آغازين براي جستجوي اطلاعات،
پيونديابي: رديابي ارجاعات منابع معتبر (رديابي استنادي)،
تورق: نوعي جستجوي نيمهساختمند، مانند مرور فهرست پيوسته، نمايه، و...
تمايزيابي: قضاوت و ارزشيابي اطلاعات برحسب ماهيت و نشانهگذاري آنها،
بازنگري: آگاهي از پژوهشهاي روزآمد دربارة موضوع مورد جستجو و بررسي مجدد منابع نشانهگذاري شده،
استخراج: شناسايي منابع مربوط،
تأييد: بررسي صحت اطلاعات،
پايان: جمعبندي.
«آليسترداف» (1377) نيز براي جستجوي آثار و متون، الگوي كتابخانهاي جستجوي منابع (با اين مراحل: تعيين واژههاي جستجو، صورتبندي عبارت جستجو، تعيين محدودگرهاي جستجو، منابع جستجوي اطلاعات، ثبت و ارزيابي منابع و مآخذ) را ارائه كرده است. از نظر او اين الگو بطور گسترده در محيط دانشگاهي مورد استفاده قرار ميگيرد.
در اين پژوهش فرآيند اين سه الگو در قالب جدولي در اختيار نمونه آماري قرار گرفت تا آنها از بين آن فرآيندها، نزديكترين الگو را با توجه به ساختار جستجوي اطلاعاتي خود انتخاب كنند. بررسي بهعملآمده نشان داد كه اعضاي هيئت علمي در جستجوي اطلاعات خود به ترتيب از مدل «اليس» (08/49 درصد)، مدل «مارچيونيني» (38/26 درصد) و مدل «آليسترداف» (با 54/24 درصد) استفاده ميكنند (جدول 5).
جدول 5. بررسي مدل رفتار اطلاعيابي اعضاي هيئت علمي (163=n)
الگوهاي اطلاعيابي
|
فراواني
|
درصد
|
الگوي اليس
|
80
|
08/49
|
الگوي مارچيونيني
|
43
|
38/26
|
الگوي آليسترداف
|
40
|
54/24
|
8 . اعضاي هيئت علمي براي رفع نيازهاي اطلاعاتي خود تا چه اندازه متكي بر منابع اطلاعات اينترنتي يا چاپي هستند؟
با توجه به جهانيشدن اينترنت و افزايش استفاده از آن در سالهاي اخير و تنوع منابع اطلاعاتي مختلف از قبيل كتاب و مجلات الكترونيكي و پايگاههاي اطلاعاتي پيوسته و ناپيوسته، بعضي از صاحبنظران پديدة جامعة بدون كاغذ را مطرح ساختند و اظهار داشتند كه با توجه به گستردگي منابع اطلاعاتي الكترونيكي و قابليتهاي آن، استفاده از منابع چاپي به مراتب كمتر ميشود. هدف از پرسش 9 اين بوده كه مشخص شود اين ايدهها تا چه اندازه دربارة اعضاي هيئت علمي جامعة موردپژوهش صدق ميكند.
جدول 6 . مقايسة استفاده از منابع چاپي و الكترونيكي در رفع نيازهاي اطلاعاتي اعضاي هيئت علمي (163=n)
مقادير كمّي
|
استفاده از منابع چاپي
|
استفاده از منابع اينترنتي
|
||
فراواني
|
درصد
|
فراواني
|
درصد
|
|
25%
|
5
|
1/3
|
60
|
8/36
|
50%
|
40
|
5/24
|
66
|
5/40
|
75%
|
90
|
2/55
|
33
|
2/20
|
100%
|
23
|
1/14
|
0
|
0
|
بدون پاسخ
|
5
|
1/3
|
4
|
5/2
|
جمع
|
163
|
100
|
163
|
100
|
شاخصهاي رفتار اطلاعيابي
|
Chi
|
Df
|
P
|
انگيزه و هدف
|
924/39
|
21
|
008/0
|
نوع منابع اطلاعاتي
|
782/64
|
39
|
006/0
|
ابزارهاي جستجوي اطلاعات
|
965/34
|
21
|
028/0
|
روشهاي جستجوي اطلاعات (راهبرد جستجو)
|
319/36
|
18
|
006/0
|
شاخصهاي رفتار اطلاعيابي
|
Chi
|
Df
|
P
|
انگيزه و هدف
|
952/39
|
21
|
029/0
|
نوع منابع اطلاعاتي مورد استفاده
|
273/48
|
39
|
144/0
|
ابزارهاي جستجوي اطلاعات
|
808/30
|
21
|
077/0
|
روشهاي جستجوي اطلاعات (راهبرد جستجو)
|
466/13
|
18
|
763/0
|
شاخصهاي رفتار اطلاعيابي
|
Chi
|
Df
|
P
|
انگيزه و هدف
|
395/59
|
21
|
000/0
|
نوع منابع اطلاعاتي مورد استفاده
|
880/63
|
39
|
007/0
|
ابزارهاي جستجوي اطلاعات
|
908/45
|
21
|
001/0
|
روشهاي جستجوي اطلاعات (راهبرد جستجو)
|
572/21
|
18
|
252/0
|